به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، باغ‌های ایرانی با طراحی و معماری و آب‌نماها و پوشش گیاهان خاص در جهان زبان‌زد هستند و در طول تاریخ همواره الگوی معماری کاخ‌های پادشاهان و بزرگان در سراسر جهان بوده است. باغ یکی از عناصر ذاتی فرهنگ سکونت ایرانیان است که پیوند عمیقی با اعتقادات مذهبی مردم قبل و پس از اسلام و مردم کنونی ایران دارد و به باغ‌هایی گفته می‌شود که پایه معماری و عناصر تشکیل دهنده آن از جمله ساختار هندسی، آب و درختان و کوشک به‌طور عمده در فلات ایران و مناطق پیرامونی متأثر از فرهنگ آن رواج داشته است.
تا کنون حدود یکهزار باغ ایرانی شناسایی شده که بیش از ۵۰ مورد آن ظرفیت ثبت جهانی دارد. در این میان ۹ باغ از مجموعه باغ‌های ایرانی، شامل: باغ پاسارگاد در مرودشت فارس، باغ ارم شیراز، باغ چهلستون اصفهان، باغ فین کاشان، باغ عباس‌آباد بهشهر، باغ شاهزاده کرمان، باغ اکبریه بیرجند، باغ دولت‌آباد یزد، باغ پهلوان‌پور مهریز یزد در سال ۱۳۹۰ (٢٠١١ میلادی) به‌عنوان سیزدهمین پرونده ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. در زنجیره این باغ‌ها، سه باغ تاج‌محل در آگرا و آرامگاه همایون در دهلی‌نو در هندوستان و باغ شالیمار در لاهور پاکستان نیز قرار دارند.
باغ‌های اروپایی و ژاپنی با طبیعت مناسب آن قبل از باغ‌های ایرانی ثبت جهانی شده بودند؛ اما در مورد باغ‌هایی ایرانی چون فلات ایران در منطقه گرم و خشک بوده و توانسته چنین باغ‌هایی به عنوان نمود عینی باغ‌های بهشت بر روی زمین را به بار آورد، قابل اهمیت و در نوع خود یک پدیده است.
باغ پاسارگاد، مادر باغ‌های ایرانی
باغ شاهی پاسارگاد جلوه‌گاه یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های ایرانی که به پردیس کوروش هم معروف است یکی از بخش‌های مجموعه پاسارگاد است که آن را ریشه معماری باغ‌های ایرانی می‌دانند؛ براساس آنچه در متون تاریخی آمده، در زمان ساخت این باغ، کوروش هخامنشی شخصا دستور داده باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند، یعنی هندسی‌سازی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه کوروش به باغ ایرانی اقتباس شده است.
شکوه و تنوع درختان این باغ بی‌نظیر را که آن را مجموعه‌ای دست‌چین شده از انواع درختان سراسر ایران به صورت یکجا در باغ پاسارگاد دانسته‌اند را مورخان خارجی ستوده‌اند و به آن لقب مادر باغ های ایرانی داده‌اند.
باغ پاسارگاد پر از درختان گوناگون، گل‌های رنگارنگ و پرندگان بوده که کوروش آن را با سلیقه و نظر خود به صورت پردیسی بی‌همتا درآورده بود. این باغ با سیستم گردش آب در جوی های سنگی که به آب‌نما معروف است آبیاری میشده است.
آب‌نماها جدای از آبیاری پردیس، جنبه تزئینی و زیبایی بخشی باغ را نیز به خوبی انجام میداده است. دو سوی باغ دو کوشک طراحی و اجرا شده که از آنها جهت استراحت و تماشای فضای دل‌انگیز باغ استفاده میشده است. همه کاخ‌ها درون پردیس قرار داشته‌اند، به گونه‌ای که هر کاخ دارای فضایی سرسبز و آرام بخش پیرامون خود بوده است. باغ شاهی آب مورد نیاز خود را از طریق انشعاب‌هایی که از رودخانه پلوار (بلاغی) جدا میشده تأمین می‌کرده است.
باغ ارم، با رُزها و سرونازهای جهانی
باغ ارم یکی از مشهورترین باغ‌های شیراز است که پیشینه آن به دوران سلجوقی و آل اینجو باز می‌گردد و در دوران زندیه، کریم خان زند در سازندگی و به‌سازی این باغ اقداماتی انجام داد. بنای ساختمان موجود در باغ ارم شیراز حدود ۲۰۰ سال قبل در دوران قاجار ساخته شده و شاخص‌ترین ویژگی این بنا، ایوان مرکزی دو طبقه آن است که در قسمت بالایی این بنا هلالی وجود دارد که بر روی آن نقوش کاشی‌کاری شده شامل شخصیت‌های تاریخی، ادبی و اسطوره‌ای است.
در زمان قاجاریه باغ ارم ۷۵ سال در دست سران ایل قشقایی بود که در آن عمارتی ساختند و در زمان ناصرالدین شاه قاجار عمارت دیگری که هنوز پابرجاست در آن ساخته شد. عمارت اصلی باغ به سبک معماری قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده، این عمارت از نظر معماری، نقاشی، کاشی‌کاری و گچ‌بری از شاهکارهای معماری ایرانی به حساب می‌آید.
این عمارت سه طبقه با کاشی‌کاری‌های رنگین و گچ‌بری‌های شکیل تزیین شده، اتاق‌های طبقه زیرین که زیرزمین به حساب می‌آیند، برای استراحت در روزهای گرم تابستان کاربرد داشته‌اند، در دو طبقه بالایی ستون‌هایی است که برگرفته از بنای تخت جمشید است. تاریخ ساخت این باغ به دوران سلجوقیان بر می‌گردد و به دست اتابک قراجه که در دوران سلطنت سنجرشاه سلجوقی (۴۷۹ – ۵۵۲ هجری قمری) به حکمرانی فارس گمارده شده بود ساخته شده است.
باغ چهلستون؛ عمارتی استوار
باغ چهلستون با وسعت ۶۷ هزار مترمربع درون بافت شهری اصفهان و در غرب خیابان چهار باغ پایین و شمال خیابان سپه و شرق میدان امام (میدان نقش جهان) در استان اصفهان واقع شده است. احداث این باغ در دوره شاه عباس اول آغاز شد، در وسط آن عمارت و کوشکی به عنوان هسته اولیه کاخ بنا شد که تالار میانی کاخ چهل ستون و غرفه‌های چهار گوشه آن را در بر می‌گرفت و در سلطنت شاه عباس دوم تکمیل شد.
در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شده‌است و تالار آینه، تالار ۲۰ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه‌کاری و کاشی‌کاری دیوارها و سقف‌ها افزوده شده‌است. استخر مقابل عمارت به طول ۱۱۰ متر و عرض ۱۶ متر اکنون هم طراوت و زیبایی خاصی به این کاخ می‌دهد و جهش آب در حوض میان تالار از دهان چهار شیری که در چهارگوشه حوض قرار دارند و فواره‌های سنگی مسیر جوی کوچک اطراف کاخ، صفای مخصوصی به این قصر باشکوه داده است.
باغ در بستر شهری و در میان سایر باغ‌ها شکل گرفته و به گونه‌ای استقرار یافته که امکان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها میسر بوده است. مجموعه‌ای از این باغ‌ها که در امتداد چهارباغ شکل گرفته بودند یکی از شالوده‌های اصفهان عصر صفوی را شکل می‌دادند و نقش باغ چهلستون از این جنبه ممتاز است که حلقه پیوند دهنده این شالوده و شالوده دیگر شهری یعنی مجموعه نقش جهان بوده است.
اگرچه انعکاس ستون‌های بیست‌گانه تالارهای چهل ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهل ستون را بیان می‌کند، ولی درحقیقت عدد چهل در ایران کثرت و تعدد را می‌رساند و، وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون به علت تعدد ستون‌های این کاخ است.
باغ فین، عروس باغ‌های ایرانی
مجموعه تاریخی فین در کاشان با مساحت ۲۳ هزار و ۷۰۰ مترمربع، سال ۱۳۱۴ در فهرست اثرهای ملی و در ۱۳۹۰ به عنوان یکی از همین ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این اثر تاریخی شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله دیوار، بارو و برج‌های استوانه ای شکل محصور شده و آب اساسی‌ترین عنصر در آن بوده‌است. شاه‌نشین، خلوت کریمخانی، کوشک، حوض خانه صفوی، حمام صفویه و قاجاریه، حوض جوش، شترگلوی فتحعلی شاه، جوی‌ها، بنای سر در و موزه ملی از جمله بخش‌های باغ فین کاشان است که بهترین نمونه خلق فناوری با طراحی بی‌نظیر و هندسی از کاملترین باغ‌های ایرانی با کسب پنج معیار از ۶ معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی یونسکو است.
سامانه آبیاری منحصر بفرد باغ فین در بین تمامی باغ‌های ایرانی را که از چشمه سلیمانیه سیراب می شود از دیگر از ارزش های این باغ است و شامل قنات چشمه سلیمانیه به طول یکهزار و ۲۰۰ با ۱۹ رشته چاه قنات است که از هفت کتل و دندانه سرچشمه می گیرد. این سامانه بعد از تقسیم به چند صورت (راکد، روان، جوششی و فورانی) باغ دقیق و منحصر به فرد و نحوه تنظیم فوران فواره‌های جوی‌های آن بسیار زیبا و مهندسی‌شده است. معماری باغ با نام حسن تسلط کاشانی در نقشه‌ای که سال ۱۳۱۵ هجری شمسی برای ثبت پرونده ملی باغ کشیده و مستندنگاری شده است.
پیشینه باغ فین در مجاورت چشمه سلیمانیه به دوران طولانی قبل از اسلام یعنی هفت هزار و ۵۰۰ سال قبل بر می‌رسد و قدمت این چشمه با تمدن سیلک و شاید قبل از آن عجین بوده است. باغ فین بهترین نمونه خلق فناوری مناسب طراحی بی‌نظیر و هندسی باغ و کاملترین فضاهای باغ ایرانی با رقم خوردن رویدادهای سیاسی و اجتماعی سرنوشت ساز است. شاه عباس اول چندین بار در باغ فین بار عام(میهمانی عمومی) داده و این باغ تا دوران فتحعلی شاه قاجار باغ بسیار مورد اقبال و توجه بوده است.
رویداد شهادت امیر کبیر، ساخت خلوت کریمخانی کنار باغ، تخریب باغ فین با ۲ زلزله شدید کاشان که حمام‌های آن تخریب و بعد بازسازی شد را از دیگر رویدادهای قابل توجه در این باغ برشمرد.
نوع درختان باغ فین کاشان و قدمت آن، نظام آبیاری و کاشت سرو از نوع گیاهان همیشه سبز را که نمود عینی بهشت در قرآن است از دیگر ارزش‌های باغ است. شاخص اصالت بنا مهمترین ویژگی زیربنایی و مربوط به انتقال صادقانه و موثق اهمیت فرهنگی و تاریخی محوطه میراث جهانی است که شامل اصالت در فرم و ترکیب، اصالت در مواد و مصالح، اصالت در کاربری و عملکرد، اصالت در فناوری، اصالت در موقعیت جغرافیایی و محیط اطراف می‌شود. باغ فین دارای اصالت در فرم ، عملکرد، جانمایی، سلامت سازه، سلامت فرم و سلامت بصری با تزئینات سالم آن تاکنون است.
باغ عباس‌آباد؛ اوج شکوه باغ‌سازی ایرانی
مجموعه تاریخی باغ‌های عباس‌آباد به مساحت ۵۰۰ هکتار در ۹ کیلومتری شهرستان بهشهر بر فراز ارتفاعات البرز بعد از روستای علی تپه (التپه)، به عنوان مهمترین باغ غیرکویری ایران و در دامنه جنگلی کوه‌های البرز در استان مازندران واقع شده است. این مجموعه نسبت به سایر باغ‌های ایرانی دیگر از چشم‌اندازهای زیبا و بکر طبیعی بهره برده و از مهمترین و بزرگترین باغ‌های تاریخی کشور است به طوری که باستان شناسان این مجموعه را اوج شکوه و شکوفایی باغ‌سازی در ایران معرفی می‌کنند.
مجموعه باغ عباس آباد شامل باغ پلکانی، حمام، برج‌های آجری فشارشکن آب، جاده‌های سنگ‌فرش، آسیاب، محوطه گل باغ(محل توزیع آب)، سد و مخزن آن و عمارت میانی دریاچه است که به دستور شاه عباس اول صفوی در سال‌های ۱۰۲۰ و ۱۰۲۱ هجری قمری در محلی که پیشتر خرگوران نام داشت، ساخته شد. نام بهشهر پیش از دوره صفوی، تمیشه، نامیه، پنجهزاره، آسیابسر بوده‌است. چون مادر شاه عباس صفوی، بهشهری بوده، وی با مسافرت به بهشهر، این شهر را پایتخت تابستانی خود ساخته و نام آن را به اشرف‌البلاد، یعنی بهترین و شریف‌ترین شهرها، تغییر داده‌است. او، کاخ‌ها و عمارت‌هایی را در بهشهر بنا نهاد.
در میان دریاچه، عمارتی آجری وجود دارد که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب و سقفی سفالی را تشکیل میداده است. این عمارت در زمان آب گیری سد به زیر آب می‌رود و تنها سطح فوقانی آن بیرون از آب قرار می‌گیرد که اساس آن بر روی ۸ جرز در پیرامون و یک جرز در مرکز بنا شده است. ابعاد جرزها بطور تقریبی ۴×۳ می‌باشد که بر روی یک سکو قرار گرفته‌اند. این عمارت دارای دو کارکرد فنی در سدسازی و همچنین کاربری تفریحی بوده است.
باغ شاهزاده، گوشه ای از بهشت در کویر
باغ شاهزاده (شازده) ماهان از باغ‌های تاریخی ایران در حدود ۲ کیلومتری شهر ماهان و در نزدیکی شهر کرمان و در دامنه کوه‌های تیگران جای گرفته و به گوشه ای از بهشت در کویر مشهور است و به عنوان نمونه باغ تخت‌های ایرانی از شاهکارهای باغ‌های سنتی ایرانی است.
کوشک یا همان عمارت‌های آن بسیار زیباست و به صورت دو اشکوب ساخته شده‌است و سر در آن از معماری زیبایی برخوردار است که آن را از سایر باغ‌های ایرانی برجسته می‌سازد. در باغ فواره‌ها یا آب فشان هایی نیز وجود دارد که در درازنای باغ قرار دارند و از زیباترین فواره‌های باغ‌های ایرانی هستند. این فواره‌ها بر پایه نیروی اختلاف ارتفاع کارکرد دارند. درازای این باغ مستطیلی شکل شاهزاده کرمان ۴۰۷ متر و پهنای آن ۱۲۲ متر است، و از این رو بزرگترین و زیباترین باغ تاریخی ایرانی محسوب می‌شود. این باغ در بیشتر سال و به ویژه در فصل تابستان و بهار بازدیدکنندگان پرشماری دارد.
بناهای باغ شازده عبارتند از کوشک اصلی یعنی سکونتگاه دائمی یا فصلی مالک که در انتهای سربالایی باغ قرار دارد. سردر خانه در ورودی باغ به صورت بنایی خطی جبهه ورودی باغ را اشغال کرده و در دو طبقه بنا گردیده‌است. طبقه بالای این سردر دارای اتاق‌هایی است که برای زندگی و پذیرایی پیش بینی شده‌اند. سایر بناهای خدماتی باغ از حصار اصلی استفاده کرده و به صورت دیواری مرکب بناهای مختلف خدماتی را در نقاط مناسب در خود جا داده‌است. این باغ علاوه بر سردر، شامل عمارت شاه‌نشین و حمام نیز می‌باشد. در حال حاضر قسمت شاه‌نشین، به یک رستوران تبدیل شده و توسط بخش خصوصی اداره می‌شود.
باغ زیبا و ثبت جهانی شاهزاده ماهان که همچون جواهری در دل کویر کرمان در شهر ماهان می درخشد، یادگار عبدالحمید میرزا فرمانفرما حاکم عصر قاجار در کرمان است که آن را در دامنه کوه های تیگران و در زمینی به مساحت ۵.۵ هکتار و با ۲ مجموعه بنای ارزشمند شرقی و غربی و حمامی خصوصی بنا کرد.
باغ اکبریه ، زمرد سبز در کویر
باغ و عمارت تاریخی اکبریه به عنوان زمرد سبز در کویر مجموعه ارزشمندی با قدمت بیش از یک قرن به زمانی باز می‌گردد که اکبریه روستایی در سه کیلومتری جنوب‌شرقی بیرجند بوده است. حاکمان شهر بیرجند در آن دوران مقر حکومتی خود را در این باغ بنا نهادند و اکبریه پذیرای دوران افرادی چون امیر علم خان حشمت الملک، محمدابراهیم خان شوکت الملک و اسدالله علم بوده است.
مجموعه اکبریه دارای عناصر معماری نظیر سردر ورودی، عمارت، انبار، باغ، فضای بارانداز (اصطبل) ،مسجد، استخر و حصار است که تا سال ۱۳۵۵ هجری شمسی در مالکیت خاندان علم بود ولی در این سال از سوی اسدالله علم برای احداث موزه، وقف آستان قدس رضوی شد. اتاق‌های متعدد، شاه نشین، هشتی‌ها، حوض‌خانه، گنبدخانه (معروف به کلاه فرنگی) و اتاق آیینه از بخش‌های این عمارت تاریخی است و در ضلع جنوبی عمارت مرکزی حیاط اندرونی قرار دارد که حوض ذخیره آب باغ در آن ایجاد شده است.
وجود انبوهی از درختان غیرمثمر همچون کاج با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار، همچنین درختچه‌هایی مانند رز، گل محمدی و بوته‌ها و گل‌های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه‌های گیاهی را پدید آورده است. در قسمت جنوبی این باغ شگفت‌انگیز عمارتی وجود دارد که در زمان امیرعلم خان حشمت الملک بنا شده و در ۲ طبقه است که با دالان‌هایی بخش‌های مختلف آن به هم راه دارد.
قنات اکبریه در قدیم مامور آب‌رسانی به باغ عریض و طویل اکبریه بوده که آب از طریق کانال و لوله‌های زیرزمینی به استخر جنوبی عمارت وارد می‌شود و پس از آن از طریق جوی‌های سرپوشیده و از زیر عمارت به فضای باغ می‌رود. طراحی باغ اکبریه پیروی از اسلوب باغ ایرانی است، این را در طراحی چهارباغ می‌توان دید به طوری که با توجه به نظام هندسی موجود در کرت‌بندی، انطباق خیابان مرکزی بر محور تقارن کوشک و بنای سردر ورودی، دارای هندسه‌ای خالص و نظام‌مند و نشانگر یک نمونه برجسته باغ ایرانی است.
باغ دولت‌آباد، تلفیقی از ذوق و هنر معماری
باغ دولت‌آباد یکی از بناهای تاریخی و منحصر استان یزد در سال ۱۱۶۰هجری قمری ساخته شد و از زیباترین بناهایی است که به دوره افشاریه و زندیه مربوط می شود؛ این اثر تاریخی از قناتی به همین نام آب‌رسانی می شود و جریان آب در باغ، استخوان‌بندی طراحی آن را تشکیل می‌دهد.
این باغ دارای قسمت های بادگیر و هشتی، عمارت حرم‌خانه، اصطبل و شترخانه، عمارت مستخدمین،عمارت تالار آئینه سر در اصلی، آب انبار دو دهانه و عمارت باغ بهشت آیین است و تلفیق جریان آب و هوا به زیباترین شکل مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر در آن صورت گرفته است. بادگیر باغ دولت آباد با ارتفاع نزدیک به ۳۴ متر بلندی از سطح زمین شاهکار مهندسی و نشانه نبوغ معماران یزدی و بلندترین بادگیر خشتی دنیا است.
قدمت این باغ به اواخر دوره افشاریه برمی گردد زمانی که محمدتقی خان بافقی که از خاندان خوانین یزد بود دست به ساخت این باغ زیبا زد. او در ابتدا قبل از اینکه قسمت های مختلف باغ را بسازد به فکر آبیاری درختان و گل‌های باغ بود برای همین با حفر قناتی به طول ۶۵ کیلومتر، آب را از مهریز به محل این باغ در یزد منتقل کرد. این قنات بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد و از ترکیب ۵ رشته قنات به وجودآمده است.
سرچشمه قنات ارتفاعات مهریز بود که در طول مسیر ۶۵ کیلومتری‌اش بخش‌هایی از زمین مهریز را آبیاری می‌کرد و چند آسیاب آبی را به راه می‌انداخت، امروز اما دیگر از این قنات برای آبیاری باغ استفاده نمی‌شود و به جای آن از چاه نیمه عمیق مجاور استفاده می‌شود.
باغ پهلوان‌پور، چشم نواز در همه فصول
باغ جهانی پهلوان‌پور نمونه‌ای از باغ‌های ایرانی در مناطق مرکزی ایران، از باغ‌های متعلق به دوره‌های اواخر زندیه و اوایل قاجار است که در محله مزویرآباد مهریز یزد قرار دارد. این باغ زیبا و تاریخی که در نوع خود در مهریز و حتی استان یزد کم نظیر است متعلق به یکی از تجار یزدی به نام علی پهلوان پور است.
مساحت باغ بیش از ۵هکتار و عمده ساخت و ساز آن شامل برج گلین و فضاهای خدماتی مرتبط با آن در جبهه جنوب شرقی، عمارت زمستان‌خانه در جبهه غربی، عمارت شربت‌خانه (کوشک) در بخش مرکزی، فضاهای خدماتی (اصطبل، انبار، سرایداری) و کارگاه ریسندگی و قالی بافی در جبهه جنوبی است.
ارزشمندترین بخش باغ پهلوان‌پور که است، عمارت کوشک یا شربت خانه در سه طبقه و به مساحت هزار و ۵۰۰ مترمربع است. از میان باغ و کوشک، آب قنات دائمی و جهانی حسن‌آباد مشیر عبور می‌کند که به زیبایی این باغ و درختان چنار آن افزوده است.
باغ پهلوان‌پور به عنوان یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی در تمام فصول پرجاذبه است، اما طبیعت پاییزی این باغ جهانی مانند سایر فصول سال دل‌انگیز و دیدنی است، برگ‌های زرد و سرخ چنارهای این باغ که در کنار جوی‌های آب قنات جهانی و معروف حسن‌آباد مشیر قد برافراشته‌اند، جلوه خاصی به این باغ داده‌اند.
