به گزارش تجارت گردان به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی کمیته امداد، نوغانداری با بیشینه چند هزار ساله در کشورمان یکی از صنایع استراتژیک به شمار می‌رود که در سال‌های گذشته با مشکلاتی مواجه شده است. کمیته امداد با ورود به این صنعت تلاش کرده است ضمن ایجاد درآمد پایدار برای مددجویان، زنجیره ارزش این محصول از تولید پیله و فرآوری تا تبدیل به فرش دستباف را تکمیل کند. به منظور تشریح اقدامات کمیته امداد در زمینه توسعه صنعت نوغانداری با احمد خانی نوذری، مدیرکل راهبری شغلی به گفتگو پرداختیم: • در مورد چرایی ورود کمیته امداد به حوزه نوغانداری و حمایت از مددجویان در این زمینه توضیح بفرمایید. صنعت نوغانداری به دلایلی که عنوان خواهم کرد، طی سال‌های اخیر برای کمیته امداد شایان توجه بوده است. نخست باید بیان کنم که نوغانداری یک صنعت استراتژیک در اقتصاد بخش کشاورزی و صنایع دستی در کشور ما به شمار می‌رود. در مورد اهمیت ورود کمیته امداد به این حوزه و ضرورت‌هایی که ایجاب می‌کرد باید به این مساله توجه کنیم که نوغانداری یک صنعت چند هزار ساله در کشورمان است و قدمت بسیار طولانی دارد. از زمان رونق جاده ابریشم، کشورهایی که در این مسیر قرار داشتند با صنعت نوغانداری و تولید ابریشم آشنا بودند و در این حوزه فعالیت داشتند. در کشور ما نیز به ویژه در اقلیم مناطق شمالی که امروزه استان‌های گیلان، مازندران، گلستان، خراسان شمالی و تا حدی خراسان رضوی را شامل می‌شود، صنعت نوغانداری رونق فراوان داشته است که اوج آن در دوره صفویه بوده و این اهمیت تا حدی بوده که در مقاطعی مالیات کشاورزان براساس پیله ابریشم اخذ می‌شده است. در ۱۰۰ سال اخیر نیز اوج دوران شکوفایی صنعت پیله کرم ابریشم در دهه ۶۰ و ۷۰ خورشیدی بوده که کشورمان تقریبا در این زمینه خودکفا شده بود و کل تخم نوغان در کشور تولید می‌شد. همچنین زنجیره تولید در ایران به طور کامل انجام می‌گرفت؛ به عبارتی تولید پیله تولید، تولید نخ ابریشم به عنوان زیرساخت صنعت فرش دستباف و نساجی در کشورمان انجام می‌شد و در نتیجه فرش دستباف رتبه یک صادرات غیر نفتی ایران بود. در آن سال‌ها از ۱۰ میلیارد دلار صادرات غیر نفتی، حدود ۲ میلیارد مربوط به فرش دستباف بود که وابستگی بسیاری به صنعت نوغانداری داشت. • امروزه به نظر می‌رسد با شرایط آن سال‌ها فاصله داریم؟ علت آن چیست و کمیته امداد برای این مشکل چه اقداماتی انجام داده است؟ متاسفانه همین‌طور است. در حدود ۲۰ سال پیش چند صدهزار خانوار در این زنجیره فعال بودند و در مقاطعی تا ۲ میلیون نفر آمار فعالان این صنعت گزارش شده است که از پرورش تا تولید نخ، فراوری، رنگرزی، بافت فرش، صنایع وابسته و … ارتزاق می‌کردند.

از اوایل دهه ۸۰ به بعد یک سری سیاست‌های اقتصادی از جمله تثبیت قیمت ارز و همچنین بروز خشکسالی‌های پی در پی سبب شد که تولید تخم نوغان و پیله ابریشم مزیت اقتصادی خود را از دست بدهد. بنابراین زیرساخت این صنعت را در کشور ازدست دادیم و متکی به واردات شدیم چون تولید دیگر اقتصادی نبود؛ قیمت ارز ثابت بود و واردات به صرفه‌‌تر شده بود. از سوی دیگر تعرفه واردات که در دهه ۷۰ تا۱۰۰ درصد بود در دهه‌های بعدی به صفر رسید و همین عاملی شد تا تولید نابود شود. کشوری که کل تولیدات مورد نیاز را خودش تامین می‌کرد، در اوایل دهه ۹۰ به شرایطی رسید که حدود ۸۵ درصد را واردات کرد. به طوری که سالی ۲۰ میلیون دلار واردات پیله و نخ ابریشم داشتیم. از اواسط دهه ۹۰ با افزایش قیمت ارز، قیمت نخ وارداتی به شدت صعودی شد و همین مساله روی قیمت تمام شده تولید فرش تاثیر گذاشت و صادرات ما به شدت محدود شد. صادرات فرش دستباف ما از ۲ میلیون دلار به زیر ۴۰۰ هزار دلار در سال رسید و چندین هزار خانواده شغل خود را از دست دادند. صنعت یک غیر نفتی ما به حضیض کشیده شد. با توجه به شرایط پیش آمده، کم کم صداهایی شنیده شد که باید برگردیم به صنعت نوغانداری و زنجیره کشاورزی آن را احیا کنیم تا روی پای خود بایستد. دولت نیز برنامه‌هایی پیاده کرد که این صنعت را مجدد زنده کند. • ولی با گذشت چند سال هنوز این صنعت به نقطه اوج خود در دهه ۶۰  نزدیک نشده است. کاملا درست است. در اینجا باید دقت داشته باشیم که این صنعت یک ویژگی خاص دارد؛ برای پرورش کرم ابریشم باید توتستان داشته باشم اما طی سال‌های نزول کار نوغانداری، بیشتر توتستان‌ها از بین رفته یا تغییر کاربری داده بودند. این یک مشکل جدی بود؛ توتستان ۴۰ ساله ما از بین رفته بود و تبدیل به شالیزار برنج و باغ مرکبات شده بود. • چه مزیت‌های نسبی‌ای در این صنعت سبب ورود کمیته امداد به این بخش شد؟ ببینید وظیفه اصلی کمیته امداد توانمندسازی خانوار تحت حمایت و ایجاد درآمد معقول برای آنان است. روش کار در کمیته امداد نیز به این صورت است که برای اینکه کسب و کاری راه بیفتد، خدماتی همچون تسهیلات، آموزش و سایر حمایت‌های شغلی را به مددجو ارائه می‌دهد. از سوی دیگر تورم سال‌های اخیر دشواری زیادی برای ایجاد شغل در کشور ایجاد کرده است و کمیته امداد باید به سمتی از بازار می‌رفت که نیاز به سرمایه اولیه زیادی نداشته باشد و با یک سرمایه در گردش اندک، طبق اقتضایات جامعه هدف پیش برود و بازار فروش خوبی هم داشته باشد.  تجربه اندوخته در کمیته امداد به ما نشان داده است که باید به سمت صنایعی برویم که از نظر محصولات تولیدی آن دچار کمبود باشیم کشور درگیر واردات آن محصول باشد؛ به همین دلیل بیشتر به سمت کشاورزی و دامپروری رفتیم. ایجاد هر فرصت شغل در صنعت پتروشیمی شاید یک میلیارد تومان هزینه داشته باشد اما در بخش نوغان با هزینه اندک شغل و درآمد ایجاد می‌شود. فراموش نکنیم که ما در مقاطعی ۲۵۰ هزار توزیع جعبه کرم ابریشم داشتیم در حالی که در سال‌های اخیر به ۲۰ هزار جعبه رسیده بود، بنابراین کشاورزان، توتستان‌ها را که دیگر کاربردی نداشت قطع کرده بودند و از اینجا بود که کمیته امداد دید می‌تواند یک بازیگر جدی در این صنعت باشد. با توجه به شرایط به این نتیجه رسیدیم محصول تولیدی صنعت نوغانداری در بازار به راحتی فروش خواهد رفت و مددجوی ما با مشکل مواجه نخواهد شد. همچنین ورود به این صنعت نیاز به سرمایه در گردش زیادی ندارد. تخم نوغان جعبه‌ ای ۱۵ هزار تومان است و با لوازم جانبی به ۵۰ هزار تومان می‌رسد و مابقی کار تغذیه کرم است و نگهداری که آن هم هزینه خاصی ندارد. از منظر دیگر کل سرمایه ثابت این صنعت هم رقم زیادی نیست که نیاز به تسهیلات اشتغال کمیته امداد داشته باشد. یک انباری یا اتاق ۱۵ متری می‌تواند با تنظیم دما ۲ تا ۳ جعبه تخم نوغان را کفاف دهد. پرورش پیله ابریشم ماهیت فصلی دارد و مددجو با یک ماه تا ۴۰ روز کار می‌تواند با پرورش ۲ جعبه نوغان، درآمدی را کسب کند که از کل مستمری سالانه او بیشتر شود. همچنین این صنعت به دلیل مقطعی بودن، در کنار کار کشاورزی و قابل انجام است.  • کمیته امداد از چه زمانی به صورت جدی در صنعت نوغانداری وارد شد؟ کمیته امداد از ۲ سال قبل وارد این صنعت شد و طی تفاهم‌نامه با وزارت جهاد کشاورزی،  آموزش‌های لازم به مددجویان را آغاز کردیم. هزینه تخم نوغان و داروهای مورد نیاز را نیز خودمان تقبل کردیم. سال اول ۳۵۰۰ جعبه تخم نوغان میان مددجویان توزیع شد که این تعداد در  سال دوم به پنج هزار جعبه و امسال در سال سوم به ۶ هزار جعبه تخک نوغان رسیده که حدودو ۱۵ درصد بازار نوغان‌داری کشور را شامل می‌شود. سرعت توسعه صنعت نوغانداری از سوی کمیته امداد را می‌توان افزایش داد اما قلمه و نهال اهدایی به مددجویان ۲ تا ۳ سال طول می‌کشد تا قابل استفاده شود و آن زمان توسعه صنعت پرورش کرم ابریشم هم تسریع خواهد شد. برای پرورش یک جعبه تخم نوغان حدود ۲ تن برگ توت لازم است که از ۷ تا ۸ درخت توت قابل تامین است. خوشبختانه با حمایت‌های انجام شده، تولید کل کشور هم در حال افزایش است و وابستگی به واردات از ۸۵ درصد به ۶۰ درصد کاهش یافته است. • به جز ارائه قلمه و نهال، کمیته امداد چه حمایت‌هایی را برای توسعه نوغانداری در میان مددجویان انجام می‌دهد؟ ما در کمیته امداد آموزش‌ها به مددجویان را کیفی کرده‌ایم تا تولید با راندمان بیشتر انجام شود. از طریق راهبری شغلی نیز نظارت را در کنار تولید قرار دادیم. همچنین تلاش کرده‌ایم در زمینه نرخ خرید محصول نیز به کمک تولیدکنندکان بیاییم؛ یک جعبه تخم نوغان حدود ۳۵ کیلو پیله تر می‌دهد. امسال در راستای تثبیت قیمت در بازار، برای حفظ منافع کشاورزان، پیله تر به طور میانگین ۱۵۰ هزار تومان فروش رفت که حدود پنج میلیون برای یک جعبه درآمد مددجویان شد. برخی از خانواده‌ها که ۲ یا ۳ جعبه پرورش دادند، در بازه یک ماهه ۱۰ تا ۱۵ میلیون درآمد کسب کردند. • زنجیره تولید در صنعت نوغانداری چگونه است و آیا کمیته امداد بر این زنجیره تسلط دارد؟ حلقه اول صنعت نوغانداری پرورش کرم ابریشم و حلقه نهایی آن تولید فرش دستباف است. فرش دستباف جزو نخستین برنامه‌های اشتغال کمیته امداد بود و طی سال‌های گذشته بیش از ۱۰۰ هزار طرح شغلی در این زمینه اجرا شده است؛ امروز مددجویان کمیته امداد بیش از ۵۰ هزار دار قالی فعال در کشور دارند. تا سال ۹۴ کمیته امداد خودش مواد اولیه را در حوزه فرش در اختیار مددجو قرار می‌داد اما این موضوع چند سال با وقفه همراه شد و مددجویان برای تامین مواد اولیه به بازار مراجعه می‌کردند. از آنجا که مواد اولیه کمیته امداد بسیار با کیفیت بود، فرشی که مددجویان تولید می‌کردند قیمت بهتر و خرید و فروش راحت‌تری داشت به همین دلیل انگیزه داشتیم که به تامین مواد اولیه برای مددجویان برگردیم. تا سال گذشته ورودی به زنجیره ارزش نداشتیم و تمام تولید پیله تر در بازار فروش می‌رفت اما امسال تصمیم گرفتیم خودمان وارد شویم و اثرگذاری واسطه‌ها در خرید پیله تر را کم بکنیم. پیله فقط چند روز زمان دارد چون کرم تبدیل به پروانه میشود، پیله رو می‌شکافد و خارج می‌شود. عموم کشاورزان ما امکان خشک کردن پیله را ندارند و از این رو واسطه‌ها قیمت را تعیین می‌کنند و مددجو ناچار است به هر قیمت اعلامی پیله خود را بفروشد. سال گذشته قیمت در روزهای نخست ۷۰ هزار تومان بود اما در روزهای پایانی از سوی واسطه‌ها به ۵۵ هزار تومان رسید. امسال تصمیم گرفتیم به بحث قیمت‌گذاری پیله تر ورود کنیم و با توجه به ارزش واقعی پیله ابریشم، کف قیمت را ۱۳۰ هزار تومان اعلام کردیم که به صورت تضمینی از کشاورز خریداری کنیم. به همین دلیل امسال واسطه‌ها قدرت مانور گذشته را در تعیین قیمت نداشتند؛ رقابتی بین واسطه ها ایجاد شد و قیمت نه تنها کاهشی نشد بلکه به ۱۵۰ هزار تومان افزایش یافت. 

ما اعلام کردیم هرچقدر پیله تر توسط مددجویان تولید شده باشد، خریداری می‌کنیم. بسیاری از مددجویان تولیدات خود را به قیمت مناسب در بازار فروختند و کمیته امداد نیز ۹۰ تن از پیله تر را خریداری کرد که یک رکورد محسوب می‌شود. با توجه به اینکه در سال جاری ۴۰ هزار جعبه تخم نوغان در کل کشور توزیع شده بود، کمیته امداد امسال ۵ تا ۱۰ درصد کل تولیدات پیله تر کشور را خریداری کردیم که معادل ۳ تا ۴ هزار جعبه تخم نوغان است.  در ادامه با کارخانه‌ها قرارداد بستیم و پیله تر را وارد زنجیره ارزش کردیم. از این طریق کل پیله‌ها خشک شد و با ۲ کارخانه برای نخریسی قرارداد بستیم. یکی از این موارد کارخانه‌ شرکت صنایع ابریشم گیلان بود که بیش از ۲ دهه تعطیل شده بود و با کمک قوه قضاییه مجدد راه‌اندازی شد. این مجموعه از بهترین کارخانه‌های ابریشم ایران است که شهرت بین‌المللی داشته که با قرار دادن چندین تن پیله خشک را در اختیار آنان، کارخانه مجدد رونق گرفت و ده‌ها نفر وارد کار شدند. با انجام نخریسی توسط این کارخانه هم تولید نخ چله خواهیم داشت هم نخ بافت در اختیار مددجویان برای بافت فرش ابریشم قرار می‌گیرد و مازاد آن نیز در اختیار بازار قرار خواهد گرفت. • برنامه کمیته امداد در صنعت نوغانداری برای سال‌های آینده چگونه است و چه طرحی برای توسعه آن دارید؟ در سال‌های بعد برنامه داریم پیله تر را حتی از غیر مددجویان خریداری کنیم تا مطمئن شوند که خریدار وجود دارد و تولیدات خود را به هر قیمتی به دلالان نفروشند. هرچند امسال هم در برخی مناطق که احساس کردیم محصولی روی دست کشاورز مانده از غیر مددجویان خریداری کردیم. یکی از موفقیت‌های ما این است که از ۶ هزار جعبه تخم نوغان بیش از ۲۰۰ تن پیله تر داشتیم. ما نصف آن را خرید کردیم که ۳۰ میلیارد تومان عایدی به مددجویان رسید. همین میزان اگر وارد زنجیره ارزش شود بالغ بر ۵۰ میلیارد ارزش خواهد داشت. این رقم براساس نخ ابریشم ۲ میلیون دلار می‌شود که تماما صرفه‌جویی ارزی است زیرا جلوی ورود حدود ۲ میلیون دلار واردات را گرفته‌ایم تا ارز از کشور خارج نشد. همچنین صنایع جانبی فعال شدند و ده‌ها نفر به صورت مستقیم در کارخانه‌ها مشغول شدند. برای سال ۱۴۰۱ برنامه داریم بیش از ۱۰ هزار جعبه تخم نوغان به مددجویان ارائه دهیم. برای رسیدن به این مقصود باید با همکاری کمیته امداد و وزارت جهاد کشاورزی به ویژه در قلمه و نهال درخت توت یک جهش داشته باشیم و در یک افق پنج ساله به ۳۰۰ هزار جعبه تخم نوغان برسیم تا صادرات فرش دستباف هم رونق بگیرد. با این حال کمیته امداد تلاش کرد وابسته به وزارت جهاد کشاورزی نباشد. به همین دلیل مجموعه تحقیقاتی-آموزشی و ترویجی را در استان گیلان در ۵۰ هکتار راه‌اندازی کرده‌ایم. در فاز اول تاکنون ۱۵ هکتار توتستان آماده شده و تا ۱۴۰۱ کل مزرعه تحت کاشت قرار می‌گیرد. امسال درخت‌ها به ثمر رسیده و قابلیت برداشت دارد از سال آینده نیز پرروش کرم ابریشم و فراوری را در آن مزرعه راه‌اندازی خواهیم کرد و تبدیل به یک دهکده کرم ابریشم خواهد شد که هم جنبه توریستی دارد و هم آموزشی. این مجموعه نقش مزرعه پشتیبان نوغانداری را خواهد داشت. در آینده در استان گیلان هم مزرعه شماره ۲ راه‌اندازی خواهد شد زیرا بیش از ۵۰ درصد نوغان کشور در این استان تولید می‌شود و گیلان پایتخت کرم ابریشم است.