مهتا میرمقتدایی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی

نگاهی به تاریخ شکل‌گیری و تحول شهرها در ایران و جهان نشان می‌دهد که دسترسی به آب و همجواری با رودخانه‌ها، یکی از عوامل مهم و اثرگذار در انتخاب مکان سکونتگاه‌ها بوده است. زیباترین پایتخت‌های اروپایی در کنار رودخانه‌ها هستند و حتی در سرزمین کم‌آب ایران نیز زیباترین شهر تاریخی که نصف جهان نامیده شده، در کنار رودخانه‌ای است که زندگی را تداوم می‌بخشد. با این‌حال مکان احداث هسته اولیه شهرهای همجوار رودخانه‌ها تا حد امکان با فاصله مناسب از بستر رودخانه تعیین می‌شده و تجارب سیل‌های اخیر نشان می‌دهد که عمده مشکلات مربوط به تخریب سکونتگاه‌ها نیز به دلیل ساخت و ساز بی‌رویه ناشی از توسعه جدید در حریم و بستر رودخانه‌ها بوده است. از سوی دیگر، حافظه تاریخی کوتاه‌مدت هم باعث شده که پس از چندین سال خشکسالی و کم‌آبی و خشک شدن بسیاری از رودخانه‌ها، توجه به مسائلی مانند رعایت حریم بستر رودخانه، طراحی مناسب شبکه دفع آب‌های سطحی، پیش‌بینی سطوح نفوذپذیر و مانند آن، در تهیه طرح‌های شهری جدی تلقی نشوند.

اگر روزگاری شکل‌گیری و مکان‌گزینی شهرها بر اساس دانش بومی مبتنی بر تجربه شناخت سرزمین بوده است، امروزه دانش مدون و آکادمیک در این زمینه موجود بوده و در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی تدریس می‌شود. انواع مدل‌ها و روش‌های پیچیده تصمیم‌گیری و ارزیابی برای انتخاب بهترین مکان احداث سکونتگاه‌های جدید در دسترس است. با این‌حال به نظر می‌رسد که مسائل مالکیتی و امکان پذیر بودن تملک زمین نسبت به سایر متغیرها و مولفه‌های اثرگذار در مکانیابی سکونتگاههای جدید، بیشترین تاثیر را داشته اند. با توجه به زلزله خیز بودن کشور، سالها بحث اجتناب از مکانیابی سکونتگاه‌های جدید در حریم گسل‌ها به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی مد نظر بوده است، اما تجربه سالهای اخیر نشان می‌دهد که لازم است به مسئله سیل و سیل خیزی به صورت جدی تری توجه شود.

هر چند دیدگاه‌های متناقض و متعددی در مورد واقعی یا تخیلی بودن تغییر اقلیم در ایران و جهان وجود دارد، به نظر می رسد که در عمل با الگوهای جدید آب و هوایی مواجه هستیم که آثار آن در حوادث طبیعی سالهای اخیر مشهود است. انتظار می‌رود که شهرهای جدید که موقعیت آنها با استفاده از الگوهای نوین مکانیابی، تعیین شده، آسیب‌پذیری کمتری از حوادث طبیعی داشته باشند، اما حوادث اخیر در شهر جدید پرند و پیشتر در شهر جدید شیرین شهر، نشان می‌دهد که این تصور خلل‌پذیر است.

آبگرفتگی معابر، بوستان‌ها و نواحی تفرجگاهی مجاور شهر جدید پرند در اثر بارندگی اخیر (۲۹ فروردین ۱۳۹۹)، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری این شهر در برابر سیل است. این شهر که در فاصله میان رودخانه شور و ارتفاعات تخت رستم واقع شده، از نظر توپوگرافی به سه محدوده کوهستانی، پهنه دشتهای دامنه‌ای و پهنه اراضی کویری تقسیم‌بندی شده است. وضعیت و الگوی شیب اراضی نشان دهنده قابلیت انتقال سریع آب‌های سطحی از بالادست به نواحی کم ارتفاع جنوبی شهر است. زیرا جهت حرکت آب راه‌ها و رودخانه‌ها مطابق بر جهت توسعه شهر است به گونه‌ای که در مناطق شمالی ارتفاعات بیش از ۱۳۲۵ و در مناطق جنوبی ارتفاعات در محدوده ۱۰۰-۱۰۲۵ متر وجود دارد. مشاهده تصاویر آب گرفتگی و بررسی وضعیت جغرافیایی شهر نشان می‌دهد که بیشترین آسیب در بوستان مشاهیر (واقع شده در امتداد یک رود-دره شمالی- جنوبی) و یکی از محورهای اصلی شرقی- غربی (بلوار شهید سلیمانی) است.

پیش‌بینی ایجاد فضای سبز در امتداد رود دره شمالی- جنوبی، قطعا از نظر تخصیص کاربری‌های شهری، گزینه مناسبی بوده است ولی به نظر می‌رسد تمهیدات در نظر گرفته شده برای کاهش آثار ناشی از طغیان فصلی این مسیل کفایت نداشته است. با توجه به تغییرات آب و هوایی در کشور و تکرار حوادث ناشی از طغیان ناگهانی مسیل‌ها و رودخانه‌ها، قاعدتا باید اقدام جدی در زمینه تعریض بستر و لایروبی آبراه‌ها انجام شود. افزایش بارگذاری جمعیتی این شهر با توسعه مسکن مهر و پیش‌بینی ساخت‌وساز جدید در طرح اقدام ملی مسکن، نشان می‌دهد که با تداوم افزایش جمیعت، لزوم حفظ ایمنی ساکنان اهمیت بیشتری خواهد داشت. در کنار این مسائل باید به زمزمه‌های انتقال بخشی از کاربری‌های اداری تهران (به عنوان بخشی از طرح انتقال پایتخت) به پرند و همجواری آن با فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی نیز اشاره کرد.

خوشبختانه در اثر هوشیاری مدیریت شهری که تجارب تلخ سیل بهار ۱۳۹۸ نیز در آن بی‌تاثیر نبوده است، سیل اخیر در شهر جدید پرند تلفات جانی نداشته و به سرعت مهار و کنترل شده است. با این‌حال با توجه به سیل سال گذشته که شهر جدید شیرین‌شهر را نیز تحت‌تاثیر قرار داده بود، و همچنین سرعت گرفتن رشد جمعیت و قابلیت‌های جمعیت‌پذیری شهرهای جدید در سال‌های اخیر، لازم است در کنار توجه به سیل خیزی شهرهای قدیمی، توجه جدی به این مسئله در شهرهای جدید نیز معطوف شود زیرا که هدف و اساس تشکیل این شهرها، ایجاد الگویی نوین در شهرنشینی کشور بوده است و شکل‌گیری الگوی نوین بدون توجه به توان‌های اکولوژیک سرزمین و قابلیت‌های محیطی آن، امکان‌پذیر نخواهد بود.