عصر روز چهارشنبه، ۲۶ اردیبهشت ماه بود که خبرهایی از وقوع سیل در نقاط مختلف کشور مخابره شد. سیلی که البته از ابتدای امسال نقاط مختلفی از کشورمان را تحت تاثیر قرار داده اما این‌بار بیش از همه وقوع آن در شهر مشهد خبرساز شد. دلیل آن هم تشابه این سیلاب با سیل‌ سال‌های گذشته در دروازه قرآن شیراز، امام‌زاده‌داوود تهران و … است؛ سیل‌هایی با قدرت تخریب بالا که به شکل ناگهانی وارد مسیل‌ها و معابر شده و به منازل، خودروها، راه‌ها و از همه مهم‌ترین جان شهروندان آسیب‌ وارد می‌کند. این‌بار اما گرچه به‌نظر می‌رسد دولت سرعت‌عمل بیشتری در برخورد با متخلفان داشت و مدیرکل بحران شهرداری مشهد را به سرعت برکنار کرد، اما پرسش اینجاست که سیل‌های ناگهانی چرا رخ می‌دهد و چگونه می‌توان از شدت آن کاست؟

نقش توسعه نامتوازن در وقوع سیل

سیدعلی جلالی، کارشناس ارشد طراحی شهری در گفت‌وگو با ایسنا به بیان پاسخی برای همین پرسش پرداخت و گفت:‌ یکی از مشکلات اصلی در افزایش خسارات ناشی از سیل ساخت و ساز و توسعه نامتوازن است. شما دقت کنید در هرجایی که سیلی شدید یا اصطلاحا ناگهانی رخ داده است، ما با یکسری تخلف شهرسازی مواجه بودیم. در دروازه قرآن شیراز که مشخص شد جاده بر روی یک مسیل ساخته شده است. در امام‌زاده داوود هم تخلفاتی در ساخت و ساز در حریم رودخانه وجود داشت و … .

جلالی با اشاره به شرایط شهر مشهد گفت:‌ متاسفانه در شهر مشهد هم طی سالیان سال شاهد توسعه نامتوازن شهری بود. توسعه‌ای که در آن به زیرساخت‌ها توجه نشده است. از اینکه چرا شهرداری و مدیریت بحران در هنگام وقوع سیل آماده نبود، بگذریم که آن را همه می‌دانند و حتی عزل مدیرکل بحران شهرداری مشهد هم موید همین نکته است. اما اساسا سوال من است که مگر سیل از کجا می‌گذرد؟‌ پاسخ روشن است، مسیل محل عبور سیل است و حالا اگر سیل وارد بزرگراه شده، یعنی ما آن بزرگراه را در محل عبور سیل یا همان مسیل ساخته‌ایم؟ خب این چه کاری است که انجام شده است؟ چرا کسی براین وضعیت نظارت نداشته و اساسا چه کسی باید پاسخگو باشد. ما در طراحی شهری بر اصلی تاکید داریم و اینکه باید طراحی و برنامه ریزی برای شهر طوری باشد که دوره گردش مخاطرات نیز در آن در نظر گرفته شود.

وی ادامه داد:‌ از طرفی دیگر جاده‌کشی و مرتفع‌سازی در ارتفاعات مشهد، آسیب‌های غیرقابل‌جبرانی به اکوسیستم منطقه وارد کرده و در واقع این هم از پیامدهای توسعه نامتوازن است. در نتیجه همین اقدامات نیز ما شاهد تخریب مسیل‌ها، آبراهه‌ها و … بودیم و وقتی تمام این کارها انجام شده، نباید تعجب کنیم که چرا سیل مشهد شدید بود. سیل در دوره گردش خودش دوباره وارد مسیلی شده که بارها از آن عبورکرده اما این‌بار انسان آن مسیر را غصب کرده بود که خب سیل آن را پس گرفت.

این کارشناس ارشد طراحی شهری با بیان اینکه بیشترین خسارات ناشی از سیل در شهر مشهد در سه یا چهار نقطه گزارش شده است، گفت: باید بدانید که این نقاط دقیقا نقاطی است که مسیل‌ها در آن تخریب شده، پوشش گیاهی آسیب دیده، ساخت و سازهای غیرمجاز و بدون برنامه درآن انجام شده و در یک کلام برنامه‌های توسعه طی سالیان سال بدون پیوست زیست محیطی در آن اجرا شده بود.

آیا مدیریت بحران غافلگیر شد؟

حسین ظفری، سخنگوی سازمان مدیریت بحران کشور در گفت‌وگو با ایسنا در پاسخ به این پرسش که آیا سیل مشهد مدیریت بحران را غافلگیر کرده یا خیر گفت:‌ سازمان هواشناسی کشور، درباره بارش های اخیر در استان خراسان رضوی هشدار صادر کرده بود و نیروهای امدادی نیز در حالت آماده باش بودند. اما بر اساس گفته کارشناسان، این میزان بارش در ۵۰ سال اخیر نیز در این منطقه رخ نداده بود. در بررسی‌ها مشخص شد در کمتر از یک ساعت، حدود ۴۰ میلی متر بارش در شهر مشهد داشته‌ایم که این رقم بسیار بالاست.

وی افزود: میزان بارش‌ها به حدی بود که یه یک دفعه آب بسیاری در استان سرازیر شد و چندین شهر را درگیر کرد اما در خود شهر مشهد فقط یک محله به نام محله سیدی دچار خسارت شده بود که عکس و فیلم‌های منتشر شده در فضای مجازی نیز بیشتر به این محله تعلق دارند و سایر محلات وضعیت بهتری دارند. 

سخنگوی سازمان مدیریت بحران در مقایسه سیل مشهد و سیستان و بلوچستان ادامه داد: شهر مشهد حالت دشت مانندی ندارد که آب از آن بگذرد همانند استان سیستان و بلوچستان و همین سازه‌های انسانی نیز باعث ایجاد آبگرفتگی هایی می شود. 

ظفری گفت: هنوز علت جاری شدن سیل در اتوبان مشخص نیست اما تیمی از کارشناسان در حال بررسی و ارزیابی آن هستند و ان‌شاءلله در همین هفته نتایج این بررسی ها اعلام می‌شود.  

نظم بارش‌ها به هم ریخته است

فاطمه فلاحتی، مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی و عضو هیأت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی در گفت‌وگو با ایسنا گفت: درحال حاضر در دنیا با این مسئله مواجهیم که تغییرات اقلیمی درحال رخ دادن است. علاوه بر این موضوع انسان‌ها نیز در طبیعت دستکاری هایی انجام داد اند که اثرات تغییر اقلیم را تشدید می‌کند. همچنین باید به این نکته توجه کرد که بارش‌های کوتاه مدت اما سنگین از ویژگی‌های سرزمینی ماست. درحال حاضر هر سه این مسائل با یکدیگر ترکیب شده و نظم بارش ها را بر هم ریخته است.

وی با اشاره به جاری شدن سیل در استان خراسان رضوی افزود: در روزهای اخیر یک رودخانه اتمسفری در این منطقه شکل گرفته و یک سری ابرهای تندری از جنوب و جنوب غرب کشور به سمت خراسان رضوی جریان پیدا کردند و باعث بارش‌های شدید و رعد و برق شدند. ما در فصل بهار اغلب بارش‌های کشور را از دریای مدیترانه می‌گیریم و این مسئله بسیار طبیعی است. همچنین از جنوب غرب کشور نیز تغذیه رطوبتی انجام شده و این بارش‌های قدرتمند را ایجاد کرده است.

مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی پژوهشکده سوانح طبیعی ادامه داد: تغییر اقلیم باعث افزایش میزان رطوبت شده و همه این اتفاقات همرفتی باعث شکل‌گیری ابرهای جوششی می‌شود که این ابرها در تصاویر سیل مشهد نیز قابل مشاهده بودند. 

باز هم نقش انسان و ساخت و ساز غیرمجاز در سیل مشهد

فلاحتی با اشاره به دستکاری انسان در طبیعت گفت: در جنوب مشهد، ارتفاعاتی داریم که در واقع رشته کوه بینالود است و از لحاظ تاریخی نیز رودخانه کشف رود داریم که تمام روان آب‌ها از همان ارتفاعات به این رودخانه سرازیر می‌شدند. در گذشته آب‌راه‌های کوچک و فردی وجود داشت که این آب‌ها را به این رودخانه هدایت می‌کردند اما انسان‌ها دسترسی تمام این آبراه‌های کوچک را مسدود کرده‌اند و به جای آنها ساختمان سازی انجام شده است. 

وی افزود: در سیل مشهد شاهد بودیم که در منطقه جنوب این شهر، در  بلوار نماز و کوهشاری ساخت و سازهای بسیاری انجام شده که هنوزم ادامه دارند و این مسیر دقیقا مسیلی شده تا آبراه‌های کوچک بهم بپیوندند و به صورت متمرکز هدایت شوند. ویژگی طبیعی این منطقه نیز این‌گونه است که از سمت جنوب به شمال، شیب تندی وجود دارد که در فیلم‌ها نیز قابل مشاهده است.

عضو هیأت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی اظهارکرد: ارتفاع در کوهشار به ۱۴۰۰ متر می‌رسد و ارتفاع در نقاط پائین تر مثل محدوده انقلاب و کوی سیدی تقریبا به هزار متر می‌رسد یعنی در این منطقه ۴۰۰ متر اختلاف ارتفاع وجود دارد. همچنین از غرب به شرق نیز یک شیب ملایم‌تر داریم که همان بلوار نماز است. در واقع این دو مسیر که باید برای هدایت آب از آنها استفاده می‌شد؛ آسفالت شده‌اند و ساخت و ساز در آنها صورت گرفته است. بنابراین آب از این دو شیب تند و ملایم به سمت زیرگذر محدوده انقلاب جاری شده است. 

مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی پژوهشکده سوانح طبیعی با اشاره به اطلاعاتی که سازمان آب این منطقه اعلام کرده بود؛ ادامه داد: مدتی پیش مصاحبه‌ای از مسئولان آب این منطقه مطالعه کردم که در آن اشاره شده بود که در جنوب مشهد آبراه‌های مختلفی را در این مسیر دشتی پخش می‌کردند که اراضی مناسب برای کشاورزی تامین شود. بر اساس این اطلاعات برای هر هکتار، ۵۰۰۰ متر مکعب آب نیاز بوده است اما در حال حاضر تمام این اراضی به باغ ویلا تبدیل شده‌اند. این مسئله ساخت و سازها باعث می‌شود زمین نتواند آب را در خود به خوبی جای دهد و روان آب‌ها را جاری می‌کند.  

فلاحتی گفت: همچنین در این مصاحبه اعلام شده بود که هر کدام از این باغ ویلاها نیازمند ۲۰ تا ۳۰ هزار متر مکعب آب هستند که این یعنی چندبرابر گذشته آب مصرف می‌شود و همه این‌ها یعنی دستکاری در طبیعت. وقتی طبیعت دستکاری می‌شود، سازه‌هایی که نباید ساخته می‌شوند و سازه‌های مدیریت سیل ساخته نمی‌شوند و امکانات خود طبیعت نیز با مداخله انسانی نابود می‌شود. پس همه این مسائل دست در دست هم می‌دهند که در منطقه ای که مستعد سیلاب است، شاهد این اتفاقات باشیم.

برای جلوگیری از تکرار سیل مشهد چه باید کرد؟

عضو هیأت علمی پژوهشکده سوانح طبیعی با اشاره به اقداماتی که در زمینه آبخیزداری شهری باید انجام شود؛ گفت که سه اقدام در این زمینه باید صورت گیرد. اقدام اول محافظت از منطقه است به این معنا که ویلاسازی و کوه خواری انجام نشود، همچنین آبراه‌ها مسدود نشده و پوشش گیاهی از بین نرود. دومین اقدام اتصال سیلاب دشت از بالادست منطقه به رودخانه‌ها در پائین دست منطقه است که در گذشته به همین شکل بوده است. سومین اقدام نیز بازگرداندن مسیرهای شهری با محیط طبیعی و سازگارکردن آنها با هم است. در این باره مثلا می‌توان گفت که همه جا را آسفالت نکنیم تا آب بتواند به عمق زمین هدایت شود و روی سطح زمین جاری نشود. 

مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی پژوهشکده سوانح طبیعی ادامه داد: درحال حاضر هیچکدام از این سه اقدام در شهر مشهد انجام نشده است که شاهد جاری شدن سیل به این شکل بودیم. حتی اگر انجام نیز شده بود؛ مناسب، درست و کافی نبوده است و این همه این موارد باید در شهرسازی‌ها مورد توجه مسئولان قرار گیرد.

فلاحتی با اشاره به هشدار مجدد سازمان هواشناسی کشور گفت: اگر مجددا همین بارش های سنگین در این مناطق رخ دهد؛ دوباره از همین مسیرهای ذکر شده سیل جاری می‌شود زیرا بر اساس شکل طبیعی آن منطقه، آب باید از آن مناطق جاری شود. اگر این معابر به زودی لای روبی نشوند هنگام بارش مجدد شرایط بسیار بدتر از گذشته خواهد بود. 

مردم هشدارها را جدی بگیرند

وی درباره اهمیت اطلاع‌رسانی به مردم نیز گفت:  علاوه بر مشکلات زیرساختی و شهری، باید به این نکته توجه کرد که اگر مردم هشدارها را جدی بگیرند؛ تلفات ما به حداقل می‌رسد و اینگونه حداقل خسارت جانی نخواهیم داشت. مردم باید بدانند که حتی در فصل‌های گرم مانند بهار و تابستان نیز احتمال بارش‌های سنگین و جاری شدن سیل وجود دارد بنابراین نباید از این مسئله تعجب کنند و اقدامات مناسب را انجام دهند.

فلاحتی گفت: در سال‌های اخیر شاهد بودیم سیل‌های بسیاری در شیراز، فارس و همین مشهد در فصل های بهار و تابستان جاری شده اند که بسیار خطرناک بوده‌اند بنابراین مردم باید به این مسائل توجه کنند و با جان خود بازی نکنند. تمامی رسانه ها باید از تمام ظرفیت های خود استفاده کرده و این هشدارها را به گوش مردم برسانندتا کمتر شاهد وقوع چنین اتفاقات تلخی در کشور باشیم. 

اقدامات پیشگیرانه فراموش نشود

اسماعیل نجار رئیس پیشین سازمان مدیریت بحران کشور نیز در گفت‌وگو با ایسنا گفت: تغییر اقلیم  در دنیا اتفاق افتاده و کشور ما نیز از این مسئله مستثنی نیست. در ایران این تغییر اقلیم به شکل تغییر بارش، نوع بارش، زمان بارش، پراکنش بارش، گرد و غبار و خشکسالی احساس می‌شود و هر یک پیامدهای مختلفی دارند.

رئیس پیشین سازمان مدیریت بحران کشور ادامه داد: بارش برف سنگین یا جاری شدن سیل های شدید در مناطقی که اصلا قابل تصور نیست نیز از جمله پیامدهای این تغییرات اقلیمی است. به عنوان مثال در سال‌های اخیر شاهد بارش برف بسیار سنگین در گیلان و مازندران بودیم که بی‌سابقه بود. همچنین در خراسان رضوی نیز اینچنین بارش‌های شدید بی سابقه است.

وی افزود: برخی اقدامات مانند آبخیزداری هستند که می‌توانند از تشدید این شرایط جلوگیری کنند اما در کل باید به این مسئله توجه کرد که وقتی سیل رخ می‌دهد مردم نمی‌توانند انتظار داشته باشند هیچ مشکلی رخ ندهد.

نجار همچنین گفت: در یک مقطعی با نظر مقام معظم رهبری، اعتباراتی از سوی صندوق توسعه ملی برای این مسئله اختصاص یافت که بسیار تاثیرگذار بود اما در سطح کلان مدیریتی به آن توجه نمی‌شود.  

وی با اشاره به جاری شدن سیلاب در دبی افزود: پیشگیری قطعا در هر مشکلی تاثیرگذار است اما در همین سیل امارات دقت کنید که چه اتفاقات بدی رخ داد و چه مشکلاتی برای مردم ایجاد شد.بنابراین وقتی سیل های مخرب رخ می‌دهد قطعا خسارت هایی وجود خواهد داشت. از آنجایی که مشکلات تغییر اقلیم وجود دارد ما همیشه باید آماده باشیم. رودخانه‌های ما دائما باید پاکسازی شوند. مسیل ها مسدود نشوند. پل ها بر اساس دبی رودخانه ساخته شود. همچنین در مجموع باید به شهرسازی دقت کرد تا با جاری شدن سیل، مشکلات بیشتری برای مردم ایجاد نشود. 

نجار گفت: من در حال حاضر مسئولیتی در این باره ندارم و نمی خواهم دوستان و مسئولانی که واقعا تلاش می‌کنند را متهم کنم، اما اقدامات پیشگیرانه باید مدنظر همگان قرار گیرد. درحال حاضر کشور با خشکسالی رو به است بنابراین می‌توانیم از این آب ها استفاده کنیم.

فکری برای قم‌رود شود

وی با اشاره به ساخت سازه‌های مختلف در قم رود نیز گفت:‌ متاسفانه شاهد هستیم که در قم، رودخانه را آسفالت کرده‌اند و در آن پارکینگ، محل خواب، محل خرید و … ساخته‌اند که این بسیار خطرناک است. اگر بارش شدیدی در این منطقه که محل عبور و مرور مردم شده است رخ دهد قطعا شاهد اتفاقات بدی خواهیم بود و این مسائل نباید در مدیریت شهری رخ دهد. خب وقتی می‌گوییم پیشگیری یعنی به این موارد توجه شود.

حالا دیگر نام سیل مشهد با دست‌کم هفت کشته نیز در کنار سیل‌های ناگهانی و مرگبار سال‌های اخیر کشور نشسته است، قطعا آنچه که عصر چهارشنبه، ۲۶ اردیبهشت، در مشهد رخ داد، آخرین مورد از سیل‌های ناگهانی که درپی تغییرات اقلیمی، بارش‌های ناگهانی یا هر دلیل دیگری رخ می‌دهد، نیست، اما آیا می‌توان امیدوار بود که حداقل دست انسان و اقدامات انسانی درپشت پرده چنین حوادثی پیدا نشود؟ آنچه که قطعی است تعبیری از شعر فردوسی است که حدود ۱۰۰۰ سال پیش سروده شد؛ «به جویی که یک روز بگذشت آب، نسازد خردمند ازو جایِ خواب»