خبرگزاری مهر؛ گروه استان‌ها – کوثر کریمی: بروز پدیده گرد و خاک در خوزستان از سال ۱۳۸۲ آغاز شد و اوایل از آن به عنوان «مهمان ناخوانده» یاد می‌شد ولی اکنون که این پدیده پا به سن ۲۰ سالگی گذاشته به پدیده‌ای غالب با منشأ تالاب‌های بین النهرین تبدیل شده است.
خشکسالی در ادامه شدت یافت و خشک شدن بخش عمده‌ای از تالاب‌های خوزستان به ویژه هورالعظیم و شادگان باعث شد تا هر دو تالاب به عنوان یکی از کانون‌های اصلی گرد و غبار در کنار بیابان‌ها و شنزارهای استان ایفای نقش کنند.
هرچند مسئولان محیط زیست کشور توپ ۷۰ درصد تقصیر را در زمین عراق انداختند ولی برای ۳۰ درصد باقیمانده نیز اقدامات مختلفی را آغاز کردند و مجلس نیز اعتباراتی را به عنوان بودجه مهار ریزگردها مصوب کرد؛ البته در سال ۹۲ نمایندگان خوزستان در اعتراض به کمبود این بودجه استعفا دادند.
توقف طرح‌های انتقال آب و سدسازی‌های بی رویه یکی از اصلی‌ترین راهکارهای مقابله با بحران گرد و خاک در خوزستان عنوان شد و فعالان محیط زیستی بسیاری نیز نسبت به مالچ پاشی نفتی که باعث از بین رفتن گیاهان موجود در ماسه زارها و همچنین نابودی تنوع زیستی شده بود، اعتراض کردند.
به تدریج غلظت گرد و غبار افزایش پیدا کرده و سازمان بهداشت جهانی از «اهواز» به عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان نام برد؛ برخی سال‌ها مراجعه بیش از ۲۰ هزار بیمار به علت تنگی نفس به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی در سیستم آماری علوم پزشکی به ثبت رسید.
در تازه‌ترین اخبار نیز «عباس شاهسونی» رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت آمار ۷۰۳ نفری مرگ زودرس منتسب به ذرات معلق ۲.۵ میکرون در اهواز را اعلام کرده و خبر داده که ۱۷ درصد مرگ‌های قلبی، ۱۹ درصد سکته‌های مغزی و ۱۷ درصد سرطان‌های ریه مربوط به ذرات معلق با اندازه ۲.۵ میکرون بوده است.
قطعاً این بحران باعث تضعیف سیستم ریوی شهروندان شده و بروز انواع حساسیت‌های تنفسی و بیماری‌های آلرژی‌زا را برای آنها به دنبال داشته است؛ عطسه، سرفه، سردرد و سرخی چشم از جمله علائم شهروندان بعد از بروز پدیده گرد و خاک بوده است.
از ابتدای بروز این بحران تعطیلی ادارات، مدارس (حتی باعث کاهش روزهای سال تحصیلی دانش آموزان خوزستانی می‌شد) و از حرکت ایستادن چرخ اقتصاد ملی در این استان صورت گرفته است و ۲۳ بهمن سال ۹۵ بروز پدیده گرد و خاک شدید به قطع برق، آب و حتی تلفن منتهی شد؛ مسئولان ملی برای حل این بحران به دنبال چاره اندیشی بودند و در رأس آنها مقام معظم رهبری خواستار رسیدگی هرچه سریع‌تر به مردم خوزستان شد.
بروز پدیده گرد و غبار باعث تصادفات رانندگی، بیماری شهروندان، آسیب اقتصادی و معیشتی به کارفرمایان و کارگران و مهاجرت مردم به ویژه نخبگان در حوزه‌های مختلف شده است.
افزایش گرد و خاک در خوزستان
نماینده مردم اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: مؤلفه‌هایی که در ایجاد پدیده گرد و خاک به صورت مستقیم و غیرمستقیم تأثیر دارد، مشخص است و مطالعات کارشناسان، تحقیقات علمی، تجارب و شواهد عینی نیز دلایل به وجود آمدن این پدیده را بر همگان آشکار و تداوم آن را اثبات کرده است.
سید کریم حسینی با اشاره به اینکه مطالبات مردمی جدی در این زمینه وجود دارد و باید اقدامات فوری انجام شود، ادامه می‌دهد: در کشور و به ویژه خوزستان و دیگر استان‌های درگیر با این پدیده دو منشأ کانون‌های خارجی و داخلی تعیین شده و با توجه به وضعیت یک ماه گذشته در خوزستان، انجام اقدامات لازم برای مقابله با کانون‌های با منشأ خارجی و کنترل و از بین بردن آنها ضرورت دارد.
وی با تأکید بر اینکه اقدامات مقابله با ریزگردها باید نتیجه‌ای ملموس داشته باشد، یادآور می‌شود: منشأ خارجی ریزگردها چون در کشورهای خارجی است باید برای حل آن یک کارگروه و کمیسیون ویژه تشکیل شود و با استفاده از روابط بین‌الملل و ارتباطات بین کشورها کار خود را شروع کند تا بتوان اقدامات لازم و فوری را انجام داد.
نماینده مردم اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس بیان می‌کند: تکرار این پدیده در روزهای اخیر نیز تشدید شده و در خصوص کانون‌های خارجی باید با کشورهای همجوار ارتباط لازم را گرفته و مذاکره کنیم چون پدیده ریزگردها در همه حوزه‌ها از جمله اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، اشتغال، مهاجرت، سرمایه گذاری و در رأس آنها بر سلامت شهروندان تأثیر منفی دارد.
حسینی تأکید می‌کند: امروزه تأمین حق آبه کشاورزی با این پدیده ارتباط مستقیم دارد و اگر زراعت مردم در اراضی وسیع کشاورزی با مشکل مواجه شود، همین اراضی به منشأ گرد و غبار تبدیل می‌شوند؛ یکی از مناطق مهم مورد مطالبه جدی مردم و کارشناسان تأمین حق آبه تالاب‌های استان به ویژه هورالعظیم است؛ اگر حق آبه این تالاب تأمین نشود، قطعاً خشک شدن آن خسارت و آسیب‌های متعددی دارد و در عین حال باعث نقش آفرینی منفی در زمینه تشدید گرد و خاک می‌شود.
وی اضافه می‌کند: هرچند کانون‌های داخلی توسط کارشناسان امر و دستگاه‌های مربوطه مشخص شده ولی در شرق، شمال شرق و جنوب شرق اهواز نیازمند اقدامات گسترده‌تری هستیم؛ چون اقدامات انجام شده در این مناطق برای تثبیت کانون‌های ریزگرد یا کافی نبوده و یا رها شده و نیازمند تأمین اعتبارات لازم از وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور است.
نماینده مردم اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس با اشاره به لزوم برون سپاری کارها به دست مردم می‌گوید: کشاورزان بومی زیادی در خوزستان وجود دارد که از زمان‌های گذشته آب برای زراعت آنها تأمین می‌شد و در اراضی خود به شکل تالاب و مرتب کشت و کار می‌کردند که کار فعلی را (مدیریت ریزگردها) با هدایت و الگوسازی وزارت جهاد به همین مردم سپرده شود.
حسینی انتقاد می‌کند: در روزهای اخیر زمزمه‌هایی در خصوص سدسازی در سرشاخه‌های رودخانه‌های خوزستان به گوش می‌رسد، شروع اجرای سدسازی بالای سدهای دز، کرخه و مارون دو قطعاً باعث تقویت روزهای دارای ریزگردهای خوزستان و دیگر استان‌های همجوار می‌شود.
خوزستان در حسرت هوای سالم
مدیرکل محیط زیست خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: در سال ۹۲ شهر اهواز چهار روز هوای پاک، ۱۷۶ روز قابل قبول، ۱۱۷ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۳۵ روز ناسالم، هشت روز بسیار ناسالم و ۱۳ روز خطرناک داشته است؛ این آمار در سال ۹۳ نیز ۱۷ روز هوای پاک، ۲۶۱ روز قابل قبول، ۵۲ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۱۱ روز ناسالم، ۶ روز بسیار ناسالم و ۱۲ روز خطرناک بود.
محمدجواد اشرفی ادامه می‌دهد: در سال ۹۴ تعداد ۱۲ روز هوای پاک، ۲۰۹ روز قابل قبول، ۹۸ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۲۸ روز ناسالم، چهار روز بسیار ناسالم و ۱۳ روز خطرناک داشتیم؛ این آمار در سال ۹۵ نیز چهار روز هوای پاک، ۱۲۷ روز قابل قبول، ۱۶۴ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۵۵ روز ناسالم، دو روز بسیار ناسالم و ۱۴ روز خطرناک بوده است.
وی بیان می‌کند: در سال ۹۶ تعداد چهار روز هوای پاک، ۲۳۱ روز قابل قبول، ۸۸ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۲۰ روز ناسالم، هفت روز بسیار ناسالم و ۱۵ روز خطرناک داشتیم؛ همچنین در سال ۹۷ این آمار ۱۷ روز هوای پاک، ۲۲۵ روز قابل قبول، ۹۷ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۱۶ روز ناسالم، دو روز بسیار ناسالم و هشت روز خطرناک بوده است.
مدیرکل محیط زیست خوزستان خبر می‌دهد: در سال ۹۸ تعداد ۱۵ روز هوای پاک، ۳۰۴ روز قابل قبول، ۳۹ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، ۶ روز ناسالم، یک روز بسیار ناسالم و صفر روز خطرناک داشتیم؛ این آمار در سال ۹۹ نیز ۱۹ روز هوای پاک، ۲۸۹ روز قابل قبول، ۵۲ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، چهار روز ناسالم، دو روز بسیار ناسالم و صفر روز خطرناک بوده است.
اشرفی ادامه می‌دهد: در سال ۱۴۰۰ نیز تا اواخر اسفند ماه نیز هفت روز هوای پاک، ۲۴۴ روز قابل قبول، ۵۶ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، هفت روز ناسالم، چهار روز بسیار ناسالم و سه روز خطرناک داشتیم.
وی تأکید می‌کند: تأمین حق‌آبه تالاب‌ها، مدیریت چرای دام‌ها، رعایت الگوی کشت و تمرکز بر کشت متناسب با شرایط موجود (باعث تشدید پدیده ریزگردها نشود) و همچنین مرطوب سازی و بوته‌کاری کانون‌های ریزگرد از جمله پیشنهادات برای مبارزه با این پدیده در خوزستان است.
«اهواز» بزرگترین و فعال‌ترین کانون گرد و غبار
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: این استان دارای ۶ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت است که از این سطح ۴.۹ میلیون هکتار آن از عرصه‌های ملی محسوب می‌شوند؛ بنابراین از مجموعه عرصه‌های منابع طبیعی نزدیک به یک میلیون و ۲۵۰ هزار هکتار عرصه‌های بیابانی و از این محدوده ۳۴۳ هزار و ۱۵۲ هکتار کانون‌های تولید کننده گرد و غبار است.
سید محمدتقی سجادی با اشاره به اینکه طبق مطالعات انجام شده این کانون‌ها در هفت نقطه از استان پراکنده هستند، ادامه می‌دهد: کانون شماره یک جنوب هورالعظیم ۵۰ هزار هکتار، کانون شماره دو در شمال خرمشهر ۲۸ هزار و ۱۸۴ هکتار، کانون شماره سه شرق اهواز ۱۵ هزار و ۶۲۰ هکتار، کانون شماره چهار در جنوب و جنوب شرق اهواز ۱۱۲ هزار و ۳۸۵ هکتار، کانون شماره پنج بندر امام تا امیدیه ۸۶ هزار و ۱۴۷ هکتار، کانون شماره ۶ در ماهشهر و هندیجان ۳۱ هزار و ۹۸۰ هکتار و کانون شماره هفت در شرق هندیجان ۱۸ هزار و ۸۳۶ هکتار است.
وی با اشاره به اینکه بزرگترین و فعال‌ترین کانون گرد و غبار کانون شماره چهار در جنوب و جنوب شرق اهواز با یک ۱۱۲ هزار هکتار مساحت است، عنوان می‌کند: مجموعه عملیاتی که از سال ۹۵ در این کانون‌ها اجرا شده شامل مدیریت چرا و قرق، مرطوب سازی، مدیریت رواناب، آبشویی، نهال کاری و غنی‌سازی بوده است؛ بخش‌هایی از این پروژه‌ها متناسب با اعتبارات تخصیص یافته اجرا و طبق مصوبات انجام شده است؛ در واقع سه هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان پیش‌بینی اعتبار بوده که برای اجرای تعهدات مندرج در مطالعات انجام شده تنها در این سال‌ها ۳۰۶ میلیارد تومان اختصاص یافته است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان خبر می‌دهد: از پروژه‌های مذکور در حوزه مدیریت چرا و قرق حدود ۱۸۶ هزار هکتار اجرا شده که معادل ۱۰۱ درصد تعهدات پیش‌بینی شده و برای مرطوب سازی به دلیل خشکسالی تاکنون اقداماتی صورت نگرفته است؛ همچنین در خصوص مدیریت رواناب ۶۴ درصد پیشرفت فیزیکی داشتیم و در اجرای آبشویی نیز به دلیل محدودیت منابع آب اقدامی صورت نگرفته است.
سجادی یادآور می‌شود: در حوزه نهال‌کاری که نزدیک به ۲۴ هزار و ۸۰۰ هکتار است که عمدتاً در کانون‌های سه و چهار نهال کاری صورت گرفته که معادل ۳۲ درصد پیش‌بینی انجام‌شده در طرح است؛ همچنین در حوزه بوته کاری هم صرفاً در حد یک درصد به دلیل محدودیت منابع اقدامات صورت گرفته و در سایر موارد نیز هنوز اقدام خاصی صورت نگرفت.
وی اضافه می‌کند: در مجموع کمتر از ۳۵ درصد تعهدات پیش‌بینی شده اجرا شده و اگر قرار باشد که پروژه‌های پیش‌بینی شده در مطالعات مصوب را کامل کنیم به یک بازده زمانی ۴ تا ۵ ساله نیاز است که دو هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان اعتبار اختصاص پیدا کند تا این عناوینی که طبق مطالعات طرح در کتابچه مطالعات مصوب شده پیش‌بینی شده را بتوانیم به سرانجام برسانیم.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان می‌گوید: یکی دیگر از نکات مهم تأمین منابع آبی پایدار برای آبیاری نهال کاری‌های انجام شده و پروژه‌های آتی است که یکی از چالش‌های اجرای پروژه‌های کانون‌های گرد و غبار محسوب می‌شود؛ همچنین برای تکمیل پروژه‌هایی که به عنوان کانال‌های فرعی مکمل کانال اصلی پورشریفی تعریف شده باید اعتباراتی اختصاص داده شود.
سجادی می‌افزاید: باید یک ردیف اعتباری مشخص اختصاص داده شود که در پنج سال آینده تا سقف دو هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان در قالب این ردیف اعتباری تأمین و کار به سرانجام برسد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان بیان می‌کند: از برنامه‌هایی که برای بهبود وضعیت در آینده پیش‌بینی شده استفاده از مشارکت مردم در حفظ و حراست از نهال کاری‌ها و سایر پروژه‌های اجرا شده در کانون‌های گرد و غبار است که در قالب طرح‌های مصوب ماده سه قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع است تا مشارکت مردم در حفظ و حراست از پروژه‌های اجرا شده در کانون‌های گرد و غبار و داشته باشیم.
«تأمین آب» کلید واژه مبارزه با ریزگرد
یک فعال محیط زیست خوزستانی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: کانون‌های ریزگرد داخلی خوزستان شامل تالاب‌ها و آبگیرهای خشک شده هستند، آبگیرهای فصلی در زمان بارندگی پرآب شده و اکوسیستم متفاوتی نسبت به تالاب‌ها دارند و در تابستان با وجود کم آبی و خشک شدن اما دارای رطوبت لازم هستند و اگر آب به آبگیرهای فصلی نرسد به کانون ریزگرد تبدیل می‌شوند.
کرامت حافظی ادامه می‌دهد: تنها راهکار مقابله با ریزگردها تأمین آب است نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر؛ زیرا از سیل ۹۸ تا سال گذشته به دلیل اینکه کانون‌های ریزگرد در خوزستان رطوبت لازم را داشتند، ریزگردی در استان رخ نداد و این امر نیز در عراق نیز صدق می‌کند که از تالاب‌ها و آبگیرهای خشک شده کانون ریزگردی برای آنان ایجاد شده است.
او با اشاره به اینکه پس تنها درمان این درد آب است، گلایه می‌کند: اما نسخه‌ای که در خوزستان پیچیده شده فقط مالچ پاشی شنزارها و کاشت درختان مهاجم غیربومی کهور آمریکایی بود؛ این در حالی است که شنزارهای خوزستان اصلاً کانون ریزگرد نیستند و جنس ریزگرد شن و ماسه سنگین وزن نیست و از اساس مالچ پاشی اقدامی غلط و بیهوده با بودجه مبارزه با ریزگرد بوده که مسئولان باید نسبت به این اتلاف بیت‌المال در محاکم قضائی پاسخگو باشند.
فعال محیط زیست خوزستانی با اشاره بهد کاشت درخت غیربومی کهور آمریکایی در استان می‌گوید: این گونه علاوه بر اینکه گونه مهاجم و مضر برای طبیعت بوده نسبت به سرما حدود صفر درجه که گاهی در خوزستان وجود دارد به شدت آسیب پذیر و هنگام آتش سوزی که امری عادی در مناطق گرمسیر است به شدت آسیب پذیر است؛ این گونه توان احیا ندارد و نسخه‌ای کاملاً غلط برای خوزستان است که در این راستا گیاهان ارزشمند بومی فراوان دارد و گزینه‌های بهتر برای کاشت و ترویج هستند.
حافظی یادآور می‌شود: موضوع دیگر نابودی تالاب‌های خوزستان از نظر تأمین نشدن حق‌آبه زیستی یا دست‌اندازی‌های صنعت نفت است؛ مثلاً تالاب بامدژ هیچ حق‌آبه زیستی ندارد و به طور کامل نابود شده و تالاب‌هایی مانند هورالعظیم از بهار سال گذشته هیچ حق‌آبه ای را دریافت کردند.
وی بیان می‌کند: در حالی که در تابستان گذشته آب رها شد اما با وجود ممنوعیت کشت برنج کل آب رهاسازی شده به نام هورالعظیم به کام برنج‌کاری شد؛ تأمین حق‌آبه زیستی با مشکل بزرگ‌تری نیز مواجه شده که به سیاست‌های غلط وزارت نیرو برای ساخت حدود ۳۰ سد در بالادست کرخه در استان‌های همدان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و همچنین سیاست انتقال آب کارون که در روزهای آغازین سال ۱۴۰۱ در سکوت خبری شاهد پمپاژ هفتمین سرشاخه انتقالی کارون (کوهرنگ سوم) به فلات مرکزی هستیم، بر می‌گردد.
این فعال محیط زیست خوزستانی انتقاد می‌کند: علاوه بر این مصائب آبی برای خوزستان، اکتشاف نفت در هورالعظیم با جاده‌سازی‌ها و گسترش چاه‌ها بدون اصول و ضابطه با شدت توسط شرکت‌های ایرانی با همان روش غلط شرکت‌های چینی ادامه دارد؛ این مسئله باعث شده تا هورالعظیم با شدت در حال نابودی قرار گیرد و بخش‌های وسیعی از این تالاب خشک شود؛ البته علاوه بر آن اکتشاف نفت در تالاب شادگان آغاز شده و این تالاب نیز در معرض نابودی نفتی قرار گرفته است.
حافظی خبر می‌دهد: سد مارون دو در بالادست نیز در مرحله ساخت قرار دارد که این فاجعه‌ای بزرگ برای تالاب شادگان است؛ همچنین صنایع آب بَر چه در فلات مرکزی که به غلط آنجا گسترش یافته‌اند و متکی به آب رودخانه‌ها از جمله رودهای خوزستان هستند و این در حالی است که صنایع آب بَر باید از دریا آب دریافت کنند.
وی گلایه می‌کند: مطلب دیگر اجرایی نشدن قانون حفاظت از تالاب‌هاست که تأمین حق‌آبه زیستی تالاب‌ها مقدم بر مصارف صنعتی و کشاورزی دانسته شده اما هیچگاه این امر اجرا نمی‌شود؛ در سال‌های تنش آبی تأمین آب برای تالاب‌ها باید مقدم بر کشاورزی و صنعت باشد و برای آبگیرهای فصلی نیز باید حق‌آبه ای در نظر گرفته شود که متأسفانه این امر به هیچ وجه دیده نشد.
این فعال محیط زیست خوزستانی می‌گوید: گسترش فراوان صنعت و کشاورزی در بالادست خوزستان و اهتمام شدید وزارت نیرو به افزایش انتقال آب‌ها، آبی را برای خوزستان باقی نمی‌گذارد؛ سیاست‌های غلط ویرانگر مافیای آب چنان بر وزارت نیرو و شورای عالی آب سیطره دارد که آینده خوزستان و کشور تیره و تار است.
حافظی تصریح می‌کند: در حالی که خوزستان فقط با رودهای جاری معنا دارد و با تغییرات اقلیمی شدید و افزایش گرمایش جهانی که باعث کاهش طبیعی آورد آب شده این همه اصرار به انتقال آب‌ها و سدسازی در بالادست رودهای خوزستان معنا و مفهومی ندارد.
به گزارش خبرنگار مهر، تغییر الگوی کشت با تضمین خرید محصولات از کشاورزان، توقف راه‌اندازی صنایع آب بَر در استان‌های کویری و انتقال صنایع موجود به استان‌های دارای ظرفیت آب‌های آزاد، ساخت بیمارستان تخصصی تنفسی در خوزستان از راهکارهای حل معضل گرد و خاک در خوزستان به شمار می‌رود.
همچنین طبق تحقیقات و گفته‌های صاحب نظران نیز توسعه درختکاری با استفاده از گونه‌های بومی، حفاظت از بیابان‌زدایی‌های انجام شده فعلی، ایجاد بسته‌های تشویقی برای نیروی انسانی استان خوزستان به منظور کاهش مهاجرت و افزایش ماندگاری و تأمین حق‌آبه تالاب‌های خوزستان و توقف طرح‌های انتقال آب و پروژه‌های سدسازی به دلیل منسوخ شدن این طرح‌ها در دنیا دیگر راه حل‌های پیشنهادی برای رفع مشکل ریزگردها در خوزستان هستند.
