ایلنا، داستان برج بابل یکی از مهمترین داستان‌های اسطوره‌ای است. داستانی که در کتاب‌های مقدس از تورات و انجیل گرفته تا قرآن بازگو شده و هنرمندان، نویسندگان و نماد‌شناسان را مدت‌ها درگیر معانی پنهان خود کرده است. داستان از این قرار است: مردم که همگی در بابل جمع هستند، برجی بلند می‌سازند تا به بهشت برسند. خداوند بر آنها خشم می‌گیرد و عذابی نازل می‌کند و انسان‌هایی که همگی به یک زبان حرف می‌زدند، زبان‌های مختلف پیدا می‌کنند و هر دسته در جایی از جهان سکنا می‌گزینند.

 شاید چند قرن بعد، وقتی دیگر بین‌النهرین که خاستگاه اسطوره‌های این چنینی، تمدن‌های باستانی و ادیانی است که اکنون اکثر جهانیان پیرو آنها هستند، دیگر اصلا شبیه چیزی نباشد که حالا هست، از دست‌درازی به طبیعت داستان‌هایی مانند داستان برج بابل تعریف شود. آیندگان، اگر در آتش خشم طبیعت که انسان امروزی آن را برافروخته، نسوزند و نابود نشوند، از ساخت و ساز‌هایی حرف می‌زنند که به خشکی رود‌هایی می‌انجامد که تقریبا هیچ نقل تاریخی درباره بین‌النهرین نیست، مگر اینکه نامی از آنها برده شده باشد.

از آتاتورک تا ایلیسو

خبر شوکه کننده بود: ترکیه آبگیری سد ایلیسو را آغاز کرد.

رسانه‌ها این خبر را حدود یک سال بعد از تقاضای عراق از دولت ترکیه که به تعویق آبگیری سد ایلیسو منجر شد، منتشر کردند. حالا درست وسط اتفاق ناگواری هستیم که سال‌هاست درباره تبعات آن حرف می‌زنند.

آبگیری سد ایلیسو ادامه اجرای پروژه گاپ است. ترک‌ها ۸۳ سال پیش یعنی در سال ۱۹۳۶ به فکر اجرای طرحی به نام پروژه آناتولی جنوب شرقی یا همان گاپ افتادند. چشم‌انداز ترکیه برای گاپ ساخت ۱۴ سد روی فرات، هشت سد روی دجله و ۱۹ نیروگاه برقابی است. سد آتاتورک که سال ۱۹۹۲ تکمیل شد اولین سازه بزرگ کامل شده در جریان اجرای گاپ است. این سد پنجمین سد بزرگ جهان است و از نظر تولید برق رتبه سوم جهان را دارد. کارشناسان بر این باورند که ترکیه با ساخت سد آتاتورک روی فرات به بحران‌های شدید محیط زیستی در منطقه دامن زده است. این سد که گنجایش ۴۸ میلیارد متر مکعب آب (حدود نیمی از آب تجدیدپذیر سالانه ایران) را دارد نه تنها عراق، سوریه و ایران را با پدیده شدید گرد و غبار رو به‌رو کرده که کشاورزی این کشور‌ها را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده است. در شرایطی که هنوز دل فعالان محیط زیست و مسئولان دولتی در کشور‌های متاثر از فعالیت‌های ضدمحیط زیستی ترکیه خون است، این کشور ساخت سد ایلیسو را هم تکمیل کرده و آبگیری آن از مرداد امسال آغاز شده است. ایلیسو سدی است که با گنجایش ۳۰ میلیارد متر مکعب آب روی دجله احداث شده و آبگیری آن بر منابع آبی ایران، بخش کشاورزی و حتی صیادی کشور ما تاثیری مستقیم می‌گذارد.

مردم منطقه ما ناچار به مهاجرت می‌شوند. تمدن‌ها رخت برخواهند بست، کشاورزی، ‌شهرسازی و زندگی مردم متوقف می‌شود. بنابراین یک مسئولیت انسانی، منطقه‌ای و بین‌المللی در مقابل این تهدید خطرناک داریم.

دجله و فرات هر دو از ترکیه سرچشمه می‌گیرند و به سوی کشورهای سوریه، عراق، ایران و سرانجام خلیج فارس روان می‌شود. آبگیری سد ایلیسو از ورود ۵۶ درصد از آب این رود به عراق جلوگیری می‌کند. به تبع آن آب کمتری به اروندرود و سرانجام هورالعظیم می‌رسد. پیش‌بینی می‌شود با سدسازی و بستن آب روی عراق و ایران، کشاورزی منطقه رویایی بین‌النهرین که از دیرباز خیلی‌ها رویای زندگی در آن را داشته‌اند از بین می‌رود. سد‌هایی که مانند غول‌هایی کریه گلوی دجله و فرات را می‌فشارند بی‌شک به تغییر اقلیم بی‌سابقه‌ای منجر می‌شوند. کارشناسان می‌گویند آبگیری سد ایلیسو که متعاقب آبگیری آتاتورک رخ داده همه ایران را با پدیده گرد و غبار شدید درگیر می‌کند.

شمایل یک تهدید خطرناک

«مردم منطقه ما ناچار به مهاجرت می‌شوند. تمدن‌ها رخت برخواهند بست، کشاورزی، ‌شهرسازی و زندگی مردم متوقف می‌شود. بنابراین یک مسئولیت انسانی، منطقه‌ای و بین‌المللی در مقابل این تهدید خطرناک داریم.»

این اظهارات را دو سال پیش رئیس جمهور در کنفرانس بین‌المللی مقابله با گرد و غبار بیان کرد. اشاره حسن روحانی به سدسازی‌ها در ترکیه و افغانستان بود که خطر تغییر اقلیم در ایران، خشکی، مهاجرت، تشدید گرد و غبار و … را نزدیک کرده است.

در سال‌های اخیر خطری که ممکن است برای همیشه اقلیم منطقه را تغییر دهد، بار‌ها مورد انتقاد ایران و عراق قرار گرفته و مسئولان ایرانی، از مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست گرفته تا مسئولان وزارت امور خارجه، مراتب اعتراض خود را اعلام کرده‌اند.

معصومه ابتکار (رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست) مرداد ۹۶ عنوان کرد: ترکیه سدهای بزرگی را روی رودخانه‌های دجله و فرات زده است و این کار رودخانه‌ها و تالاب‌های عراق و سوریه را خشک می‌کند.

همچنین عباس عراقچی (معاون وزیر امور خارجه)درباره سدسازی‌های خطرناک ترکیه عنوان کرده است: آنها ادعا می‌کنند تبعات زیست محیطی این پروژه‌ را روی کشورهای اطراف در نظر گرفته‌اند. در حالی که این ادعای آنهاست و ما نسبت به صحت این ادعا هنوز قانع نشده‌ایم. از دیگر سو کارشناسان ایران، عراق و سایر کشورهای اطراف، دیدگاه‌های دیگری در این زمینه دارند.

با وجود اعتراضات گسترده‌ای که به پروژه گاپ شده، نه تنها این پروژه ادامه دارد که آبگیری سد ایلیسو نشان می‌دهد ترکیه در اجرای این طرح ضد محیط زیستی اصرار و جدیت دارد.

تبعات خطرناک آبگیری ایلیسو

در ایران مهمترین استانی که از آبگیری سد ایلیسو ضربه می‌خورد، خوزستان است. خوزستان از جمله استان‌هایی است که سهم بالایی در تولیدات کشاورزی ایران دارد. این استان که زمانی زندگی کردن در آن رویای بسیاری از ایرانیان بود، در سال‌های اخیر با مشکلاتی دست به گریبان بوده که به استناد آمار منتشر شده و اظهارات مسئولان استانی و کشوری این منطقه را با پدیده مهاجرت شدید مواجه کرده است. در سال‌های اخیر بروز پدیده گرد و غبار در خوزستان خبری بوده که در بسیاری از روز‌های سال روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفته است. خوزستان با خشکی بی‌سابقه و گرد و غباری رو‌به‌روست که بیش از هر چیز نتیجه فعالیت‌های ضد محیط‌زیستی همسایگان ایران است.

مسعود اسدی (عضو شورای مرکزی خانه کشاورز کشور و رئیس نظام صنفی کشاورزی استان خوزستان) در گفت‌و‌گو با ایلنا می‌گوید: آبگیری سد ایلیسو قطعا روی دبی آب دجله تاثیر دارد و به تبع آن اروند رود و هورالعظیم نیز از این اقدام دولت ترکیه متاثر می‌شوند.

او تبعات چنین اقدامی را اینطور توضیح می‌دهد: کاهش دبی آب دجله و فرات با آبگیری سد‌های ایلیسو و آتاتورک منجر به طغیان پدیده گرد و غبار می‌شود. ما در سال‌های اخیر با تشدید پدیده گرد و غبار در استان‌های جنوبی کشور مواجه بوده‌ایم و در مقاطعی این گرد و غبار به مرکز ایران هم رسیده است. سدسازی غیرکارشناسی امید‌ها برای کنترل گرد و غبار را از بین می‌برد.

عضو شورای مرکزی خانه کشاورز کشور ادامه می‌دهد: علاوه بر این کاهش آب در عراق به فقر و بیکاری می‌انجامد که خود زمینه‌ساز ایجاد نارضایتی و ناامنی در همسایگی ما و تقویت تروریسم است.

او با تاکید بر اینکه بحران زیست محیطی و تقویت تروریسم نتایج محتمل سدسازی‌های ترکیه و بستن آب روی عراق و ایران هستند، می‌گوید: مهمترین تاثیر این اقدام دولت ترکیه تاثیری است که بستن آب دجله و فرات بر کشاورزی منطقه می‌گذارد و از این نقطه نظر خوزستان نیز تاثیر پذیرفته و کشاورزان دچار مشکل می‌شوند.

آنها ادعا می‌کنند تبعات زیست محیطی این پروژه‌ را روی کشورهای اطراف در نظر گرفته‌اند. درحالی که این ادعای آنهاست و ما نسبت به صحت این ادعا هنوز قانع نشده‌ایم. از دیگر سو کارشناسان ایران، عراق و سایر کشورهای اطراف، دیدگاه‌های دیگری در این زمینه دارند.

اسدی با بیان اینکه لازم است در این زمینه با همکاری عراق اقدامات عاجل و اساسی صورت گیرد، عنوان می‌کند: باید وزارت خارجه دیپلماسی فعالی در این زمینه داشته باشد و به صورت حقوقی در سطح بین‌المللی حق ایران را بگیرد.

او با بیان اینکه قوانین مشخصی درباره آب‌های مشترک وجود دارد، تصریح می‌کند: برای مثال رود نیل را در نظر بگیرید. این رود از هفت یا هشت کشور آفریقایی می‌گذارد که همگی بالادست مصر هستند، اما بر اساس معاهدات و قوانینی که وجود دارد ۷۰ درصد آب نیل به مصر می‌آید.

عضو شورای مرکزی خانه کشاورز کشور با تاکید بر اینکه ترکیه حق ندارد با سدسازی منابع آبی کشور‌های منطقه را از آنها بگیرد، خواستار پیگیری‌های موثر در این زمینه است.

شکستن مرز‌هایی ممنوع

اسطوره‌شناسان می‌گویند اسطوره‌ها مهم هستند چون در زندگی آدم‌ها ساری و جاری می‌شوند. اسطوره‌ها در مواردی به ما هشدار می‌دهند که فلان سرکشی و زیر پا گذاشتن فلان قوانین و بهمان تعهدات، می‌تواند نتایج ناگواری به بار آورد. برج بابل، برجی که انسان برای غلبه خود بر این دنیا و آن دنیا می‌ساخت، ویران شد چون گذشتن از مرز‌هایی بود که شکستن آنها ممنوع بود. حالا در همان سرزمینی که انسان باستانی برج بابل را ساخت و عذابش را کشید، سازه‌هایی عظیم ساخته می‌شوند که بی‌شباهت به همان برج نفرین شده نیستند. دو سد آتاتورک و ایلیسو به تنهایی قرار است به اندازه حدود تمامی آب تجدیدپذیر سالانه ایران، آب در خود جمع کنند. اقدام اخیر ترکیه، سوریه، عراق و ایران را مستقیما تحت تاثیر قرار می‌دهد و چه بسا تاثیرات غیرمستقیم بر کل منطقه و جهان داشته باشد. به نظر می‌رسد نجات کشاورزی و محیط زیست کشور‌های منطقه نیازمند همگرایی و مذاکره فشرده درباره طرح گاپ است؛ مذاکره‌ای که نیاز به دیپلماسی فعال و در صورت نیاز شکایت بردن به مراجع بین‌المللی دارد.