به گزارش تجارت گردان به نقل از روابط عمومی پترول، مدیرعامل گروه سرمایه‌گذاری و توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی خلیج فارس (پترول) و دستیار مدیرعامل هلدینگ خلیج فارس در توسعه صنایع دانش بنیان و پایین دستی پتروشیمی در گفتگو با روزنامه «ایران» توضیح می دهد که چرا ارزش افزوده محصولات صادراتی صنعت پتروشیمی ایران از کشورهای توسعه یافته عقب مانده است و اگر به دنبال اصلاح این روند در برنامه هفتم توسعه هستیم، باید چه اقداماتی انجام شود. به گفته «رشید قانعی» تاکنون مشکل اصلی صنعت پتروشیمی کشور توسعه نامتوازن آن بوده و برای اصلاح این شرایط لازم است که به سمت توسعه پایین دستی صنعت و مبتنی بر خوراک مایع حرکت شود. در همین حال توجه به ظرفیت های شرکت های دانش بنیان و فناور نیز یک اصل مهم در اجرای این برنامه تلقی می شود. مشروح این گفتگو را در ادامه بخوانید.

• برای شروع بحث بفرمایید که وضعیت فعلی صنعت پتروشیمی را چگونه ترسیم می کنید؟ به نظر شما آیا الگوی توسعه این صنعت تاکنون مطلوب بوده است؟

صنعت پتروشیمی اگرچه از مزیت های اصلی اقتصاد ایران به شمار می رود؛ اما یکی از مشکلات ما در خصوص این صنعت راهبردی، توسعه نامتوازن آن طی دهه های اخیر است. عمده صنعت پتروشیمی کشور ما در طرح های بالادستی تعریف شده و در واقع به نوعی هنوز خام فروشی انجام می شود. به عبارتی، اغلب واحدهای پتروشیمی ایران، واحدهای بالادستی مانند اوره و متانول هستند و کمترین فرآوری روی گاز طبیعی انجام می شود. در نهایت محصولی تولید می شود که در ابتدای زنجیره ارزش قرار دارد و مبتنی بر گاز طبیعی و متان است؛ یعنی همان گازی که در خانه ها مصرف می شود.

در این زمینه، زنجیره ارزش را در تولید مواد شیمیایی مختلف توسعه نداده ایم و به همین خاطر، با وجود ذخایر عظیم گاز در کشور و حدود ۷۰ واحد پتروشیمی در کشور، همچنان وارد کننده محصولات میان دستی، پایین دستی و صنایع نهایی هستیم. به بیان ساده تر، هر آنچه که ما در اطراف خودمان از مواد پلیمری می بینیم، محصول نهایی پتروشیمی است؛ اما همه وارداتی هستند. ما محصول بالادستی مثل اوره و متانول را تولید و صادر می کنیم و محصول نهایی را با قیمت بالاتر وارد می کنیم. مانند محصول اوره که صادر و در قالب کود شیمیایی مجدد با قیمت بالاتر وارد می شود. علی رغم اینکه تولید اوره به میزان کافی در داخل داریم.

فراتر از مساله ارزش افزوده، اکنون در فروش همین محصولات تولیدی نیز به مشکل خورده ایم. از جمله متانول که اکنون ۱۲ میلیون تن ظرفیت تولید داریم و در برنامه جهش سوم پتروشیمی قرار است به ۲۶ میلیون تن برسد؛ اما همین الان در فروش مشکل داریم. چون برخی مشتریان مانند چین، واحدهای مشابه های راه اندازی کرده اند و نیازشان را در داخل برطرف می کنند.

مشکل اما به همین موارد خلاصه نمی شود. ما در عمده محصولات نهایی واردکننده هستیم و این نشان می دهد که صنعت پتروشیمی را نتوانسته ایم به شکل متوازن توسعه دهیم. چشم انداز صنعت نیز متاسفانه قابل قبول نیست.

• یعنی این روند نامتوازن ادامه خواهد داشت؟

متأسفانه بله. وقتی طرح ها را که بررسی می کنیم، همین حالا نزدیک به ۱۰ طرح در کشور تعریف شده که مبتنی بر خوراک گاز است و این مساله به معنی عدم شناخت از شرایط داخلی و خارجی است.

ما در کشور با ناترازی گازی مواجه ایم و کمبود خوراک گاز داریم. در چنین شرایطی نباید توسعه را مبتنی بر خوراک گاز ادامه بدهیم. باید از خوراک مایع مانند بنزن، تولوئن، نفتا، پروپان و بوتان که به شکل خام به خارج صادر می شود و به صورت محصول نهایی به کشور باز می گردد، استفادده کنیم. برای مثال، بنزن را صادر می کنیم، در خارج تبدیل به دارو می شود و گران تر آن را وارد کشور می کنیم.

نکته ای که در مورد این ۱۰ طرح باید توجه کرد؛ این ها طرح هایی هستند که بعضاً زیر ۱۵ درصد پیشرفت دارند و حتی زمین و لایسنس آن هم خریداری نشده است. مجموع این طرح ها ۹ میلیارد دلار سرمایه گذاری می خواهد که در اصل سرمایه گذاری روی واحدهایی است که حتی خوراک آن هم وجود ندارد.

• در برنامه هفتم توسعه چطور می توان این روند را اصلاح کرد؟

ما در برنامه هفتم توسعه باید به سمت توسعه متوازن صنعت پتروشیمی برویم. در غیر این صورت، صنعت پتروشیمی که برای کشور ارزآور است و سالی ۳۰ میلیارد دلار درآمد ایجاد می کند، تبدیل به تهدید می شود. مانند صنعت خودرو که روزی افتخار ملی بود و حتی صادرات داشتیم؛ اما اکنون وابسته و غیر قابل دفاع است. اگر دقت و برنامه ریزی نکنیم، پتروشیمی هم به سرنوشت صنعت خودرو دچار می شود. این اجتناب ناپذیر است و باید در این زمینه به سمت زنجیره پایین دستی برویم. لذا پیشنهاد کارشناسی ما این است که در برنامه هفتم توسعه تمام تمرکز روی توسعه زنجیره پایین دستی و خوراک های مایع باشد.

• آیا در جهش سوم پتروشیمی این اصلاح دیده شده است؟

خیر. متأسفانه در جهش سوم پتروشیمی هم به این نکته دقت نشده است و طرح هایی که قبلا اجرا می کردیم مثل پلی اتیلن ها و واحدهای پلی اتیلن سنگین (HD) مجوز گرفته اند که به نوعی خام فروشی است. همین ۱۰ طرح گازی نیز در چابهار و عسلویه در قالب ۳۰ طرحی است که در جهش سوم پتروشیمی تعریف شده اند و حجم قابل توجهی متانول به تولیدات کشور اضافه می کنند که این طرح ها باید متوقف شود؛ به خصوص آنها که زیر ۲۰ درصد پیشرفت قرار دارند و اجرای آنها جز تهدید نیست.

علت اینکه آنها را تهدید می دانیم، ناترازی گازی کشور و ناتوانی در تامین خوراک آنها از یک سو و شرایط بازار و قیمت آن در عرصه بین المللی از سوی دیگر است. همین حالا نیز واحدهای متانولی در بورس دچار مشکلاتی شده اند و چرا باید ۱۰ میلیارد دلار دیگر برای توسعه متانولی ها سرمایه گذاری کرد؟ سرمایه گذاری در این بخش برای سرمایه گذاران نیز مانند آب شدن سرمایه یخ فروش است. لذا سرمایه گذاران نیز اگر توجیه شوند که این سرمایه گذاری دیگر اقتصادی نیست، وارد این عرصه نخواهند شد.

• اخیرا هلدینگ خلیج فارس در زمینه توسعه پایین دستی صنعت پتروشیمی با همکاری شرکت های دانش بنیان اعلام آمادگی کرده است. شما به عنوان دستیار مدیرعامل هلدینگ خلیج فارس در توسعه صنایع دانش بنیان و پایین دستی پتروشیمی، چقدر این موضع گیری را جدی می دانید؟

با توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری بر توسعه پایین دستی پتروشیمی و توجه به دانش بنیان ها و نامگذاری سال با این محور و نگاه ویژه ای که از زمان تغییرات مدیریتی در هلدینگ خلیج فارس رخ داده؛ تحول خوبی در مجموعه نسبت به توسعه صنایع دانش بنیان و پایین دستی پتروشیمی رقم خورده است. هرچند که شرکت از سال های گذشته یک برنامه ویژه برای شرکت های دانش بنیان داشته و نمایشگاه ساخت داخل را اواخر هر سال در کیش برگزار کرده؛ اما این روند در ماه های اخیر تقویت شده است.

در پاسخ به اینکه چقدر این موضع گیری جدی است، لازم است به همایش و نمایشگاهی که در روزهای اخیر تحت عنوان «پتروفن» برگزار شد، اشاره کنم. نخستین همایش و نمایشگاه پتروفن در هفته پژوهش و فناوری برگزار شد که به نوعی نقطه مقابل نمایشگاه کیش بود. به این ترتیب که در کیش شرکت های دانش بنیان غرفه می زنند و کارشناسان و مدیران به آنها رجوع می کنند و از توانمندی آنها مطلع می شوند؛ اما در در همایش پتروفن برعکس عمل کردیم و شرکت های ذیل هلدینگ خلیج فارس مستقر شدند تا شرکت های دانش بنیان به آنها رجوع کنند. هدف این است که این دو مکمل هم باشند و نمایشگاه کیش پاسخی برای استعدادها و ظرفیت های شناسایی شده در پتروفن باشد.

علاوه بر این، کارگروه های ساخت بار اول را در تشکیل دادیم و روندی را شروع کردیم تا خیلی از نیازهای صنعت را که تا به حالا انجام نشده -مانند کمپرسورها و پمپ های خاص- به صورت تعاملی با شرکت های دانش بنیان جلو ببریم؛ تعاملی از این نظر که قرار نیست ما مصرف کننده صرف باشیم. یعنی رجوع می کنیم به شرکت دانش بنیانی که فکر می کنیم استعداد حضور در زمینه تامین نیازهای فناورانه را دارد و پیشنهاد می دهیم که با حمایت ما این توان خود را بالنده کند و در مقابل نیاز صنعت نیز برطرف شود.

در همین راستا، در شرکت های تابعه نیز تغییر ساختاری به وجود می آوردیم که اولین آن در پتروشیمی نوری بود. ساختار حمایت از ساخت داخل و دانش بنیان در شرکت های تولیدی ما پراکنده است. در این تغییر ساختار پتروشیمی نوری، کمیته ساخت داخل، واحد خودکفایی و مجموعه پژوهش و فناوری را در هم ادغام کردیم و اگر پایلوت آن موفقیت آمیز باشد به همه شرکت ها تعمیم می دهیم. تاکنون نزدیک به ۱۰۰ میلیون دلار از این ادغام ساختار ارزش افزوده خلق شده و اگر به همه شرکت های ما تعمیم پیدا کند یک اتفاق خیلی بزرگی رخ خواهد داد.

مساله دیگر در این مبحث، تغییری بود که در معاونت علمی ریاست جمهوری رقم خورد و در نتیجه آن نگاه جدیدی به موضوع شکل گرفت. اکنون ما به دنبال طراحی صندوق و برنامه ای مشترک هستیم که توافق نامه آن در هفته های آتی امضا می شود. بر این اساس، به نظر می رسد که این موضع و نگاه در تمام سطوح جدی است.

• به همکاری تعاملی با شرکت های دانش بنیان اشاره کردید. قرار است این تعامل به چه سطحی برسد؟

در صنعت پتروشیمی علی رغم زحماتی که در زمینه داخلی سازی کشیده شده اما هنوز در ابتدای مسیر هستیم و محصولات های-تک (پیشرفته) که گرید دانش بالایی دارند را مجبوریم از خارج کشور تامین کنیم. سطح فعالیت شرکت های دانش بنیان هم عمدتا در حوزه قطعه سازی است و کمتر شرکت دانش بنیانی داریم که وارد سیستم سازی (Module) شوند. ما می خواهیم این را چند پله ارتقا دهیم و به این سمت برویم که شرکت های دانش بنیان در ماژول های بزرگتر، با ارزش افزوده بالاتر و سیستماتیک فعالیت کنند و این دلیلی است که ما وارد بحث همکاری با دانش بنیان ها شدیم.

• صنایع پایین دستی نسبت به صنایع بالادستی از نظر ارزش آفرینی و سرمایه مورد نیاز چه برتری دارد؟

معمولا سرمایه گذاری در واحدهای پایین دستی نسبت به بالادستی و میان دستی بین یک پنجم تا یک دهم هزینه بر است. مثلا ایجاد هر واحد متانول حدود ۴۰۰ میلیون دلار، واحد اوره ۶۰۰ میلیون دلار و پلی اتیلن ۴۰۰ میلیون دلار هزینه دارد. الان ارزش متوسط صادراتی محصولات پتروشیمی ایران رقمی در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ دلار در هر تن است. در عربستان این رقم به ۱۰۰۰ دلار می رسد. در برخی از کشورهای جهان دوم این مولفه روی ۲۵۰۰ تا ۳ هزار دلار است و در کشورهای پیشرفته ای مثل آلمان به ۴ تا ۵ هزار دلار می رسد. یعنی کشوری که نه خوراک دارد و نه پتروشمی ۱۰ برابر ایران ارزش افزوده ایجاد می کند. به عبارتی با تکیه بر پایین دست صنعت با یک دهم سرمایه گذاری ۱۰ برابر ارزش افزوده ایجاد می کند.

البته این موضوع تنها مختص صنعت پتروشیمی نیست. در صنایع دیگر ایران مانند فولاد، مواد غذایی وغیره نیز چنین است. ارزش افزوده در اغلب صنایع کشور پایین است و مسیر توسعه صنعتی در ایران درست نبود و چشم انداز مثبتی هم ندارد. برخلاف کشوری مانند ترکیه که استعدادها و امکانات ما را ندارند اما در اکثر صنایع مانند صنایع فلزی و فولاد و غیره از ما جلوتر است.

• علت آن چیست؟

این کشورها برخلاف ما روی انتهای زنجیره کار می کنند. اینکه ما زنجیره را در تمام صنایع تکمیل نکردیم ۲ علت دارد؛ نخست نگاه غلط مدیران کشور و علاقه مندی به خام فروشی و دوم عقب ماندگی در زمینه دانش فنی پایین دست صنعت.

صنایع را که بررسی می کنیم، به خصوص پتروشمی، در پایین دست صنعت مدام سطح دانش بالاتر می رود. ما در این بخش عملکرد خوبی نداشته ایم و اهمیت دانش بنیان ها هم در همین جا مشخص می شود. ظرفیت بزرگی در این زمینه وجود دارد و باید دانش بنیان ها به جای قطعه سازی و کارهای سطحی وارد این عرصه شوند. البته بالقوه توانمندی زیادی داریم و باید این ظرفیت را بالفعل کنیم. چشم انداز مثبت است و تصور می کنم که تامین بالای ۵۰ درصد تکنولوژی های پیشرفته را در این عرصه پایین دستی می توانیم به شرکت های دانش بنیان بدهیم. این موضوع حتما روی تولید ناخالص داخلی، اشتغال، جلوی از مهاجرت نخبگان و افزایش تاب آوری اقتصادی اثر خواهد داشت.

• پترول در این زمینه اقدامی انجام داده است؟

پترول یا همان گروه توسعه صنایع تکمیلی هلدینگ خلیج فارس، از ۲ سال پیش با این تغییر نام به دنبال این است که در حوزه صنایع تکمیلی کار کند که این موضوع مورد تایید بزرگترین سهامدار پترول یعنی هلدینگ خلیج فارس نیز هست. یکی از مشکلاتی که هلدینگ در سال های اخیر با آن مواجه بود، این بود که برنامه و نقشه راهی نداشت. اکنون یک برنامه دقیق در این حوزه تعریف کرده ایم که شامل مواردی مانند ایجاد ۳ پارک پایین دستی می شود. این ۳ پارک شامل یک پارک زنجیره متانول و ۲ مورد زنجیره گوگرد و کود مورد نیاز کشور می شود. به نظر می رسد که اگر بتوانیم همین نقشه تدوین شده را اجرا کنیم، بزرگترین کمک در راستای این مسیر را انجام داده ایم.

• به عنوان سوال آخر، آیا این موضوع روی ارزش سهام پترول تاثیری خواهد داشت؟

سهام پترول وقتی رشد می کند که درآمد و سود آن بیشتر شود. وقتی بر روی طرح هایی تمرکز می کنیم که ارزش افزوده بیشتری دارد، طبیعتا آورده سهامداران هم بیشتر می شود. علاوه بر این، در حال حاضر ۵ طرح فعال داریم که در حوزه پایین دستی است. با اجرای فقط این ۵ طرح حداقل ۴۰۰ میلیون دلار به درآمدهای پترول اضافه می شود که امیدواریم تا اواخر سال آینده همه این طرح ها به بهره بردی برسد. این طرح های پایین دستی، علاوه بر جلوگیری از خام فروشی، برای سهام داران ما سودآفرینی می کند. لذا هرچه در زنجیره پایین دست حرکت کنیم، حاشیه سود بالاتر می رود و این مسیر را پترول و هلدینگ خلیج فارس ادامه خواهند داد.