یکی از مشکلات در حوزه رسانه که اخیرا بسیار بیش از گذشته به چشم می خورد، نبود تداوم خبررسانی در مورد موضوعی است که یکباره در فضای رسانه عنوان، برجسته و بعضا بسیار اغراق آمیز مطرح می شود و بسته به ابعاد متعدد چند ساعت تا چند روز در محور گفت وگو و گمانی زنی قرار دارد؛ اما پس از فروکش کردن خبر به نگاه دیگر هیچ صحبتی از موضوع نمی شود و بعضا خبرهای شوک کننده در هاله ای از ابهام و سکوت خبری با خبری دیگر جایگزین می شوند.
سوال این است که چرا خبری که برای چند روز در سطر قرار گرفته و ذهن میلیون ها نفر را به خود مشغول داشته، ناگهان رها می شود و به یکباره دیگر هیچ رسانه ای پیگیر آن نیست؟
آیا مشکل از رسانه‌ها، خبرنگاران و روزنامه‌نگاران است که موضوع را مستمر بررسی نمی‌کنند یا نیازها و شرایط جامعه در نهایت چنین رویکردی در خبررسانی را موجب می گردند؟
مشکل رسانه‌های ما رویدادمحوری است
منصور ساعی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و استاد ارتباطات در پاسخ به این سوالات در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا بیان کرد: در همه جهان به این شکل است که اگر رسانه ها موضوعی را گسترده پوشش دهند، داستان در ذهن مردم برجسته می شود و وقتی رسانه ها پوشش خبری موضوع را کاهش می دهند، توجه به آن موضوع در ذهن مردم هم از بین می رود.
به نوعی هرچه از رسانه برفت از دل و دیده هم می رود. در کشورهای موفق هم داستان به همین منوال است. هرچه رسانه ها به موضوعی بیشتر واکنش نشان داده و روی آن موضوع تاکید و تمرکز کنند، اقبال و توجه مردمی هم نسبت به آن موضوع افزایش می یابد.
وی افزود: در اینجا البته چهارچوب بندی که رسانه بر خبر دارد بسیار مهم است؛ یعنی چهارچوبی که رسانه بر خبر اعمال می کند اثرگذار است؛ در مورد قتل بابک خرمدین و پیش از آن حوادث تلخی که وجود داشت واکنش رسانه نسبت به آن موضوع اهمیت زیادی دارد. این که رسانه رویدادمحور است یا فرایندمحور.
مشکل رسانه های ما این است که رویدادمحور هستند یعنی به رویداد تا زمانی که داغ است توجه نشان می دهند اما همین که فروکش کرد، دیگر از آن پرداختن به آن دست می کشند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: رویدادمحوربودن این جنبه را هم پیش می کشد که در طرح خبر موضوعاتی چون هیجانی بودن و پروبال دادن به هیجانات و احساسات در نشر آن دخیل باشد؛ در صورتی که به ریشه یابی علل واقعی رویداد کمتر توجه می‌شود.
مثلا در مورد قتل بابک خرمدین ندیدم رسانه‌های ما اعم از چاپی و برخط علل اجتماعی، روانشناختی، اقتصادی را بررسی کنند یا این تحلیل را مطرح سازند که چرا والدین و فرزندان به نقطه ای می رسد که همدیگر را حذف می کنند (چون هم پدرکشی داریم و هم فرزندکشی) و چرا این آدم ها برای حل مشکل خود به سراغ قانون نرفته اند.
وی افزود: وقتی واقعه را به جای فرایندمحوری رویدادمحور می بینید، دنبال چرایی ها و چگونگی ها نمی گردید. در رسانه هایمان گزارش در معنای حقیقی نداریم یا بسیار کم داریم. در مورد پوشش خبری خرمدین ها در همان صفحه ها و یا در امتداد اخبار قبلی می توانستیم این آگاهی را ایجاد و در جهت اطلاع رسانی آن تلاش کنیم وقتی دو نسل با یکدیگر مشکل دارند چرا به مراکز مشاوره مراجعه نمی کنند یا چرا به نیروی انتظامی خبر نمی دهند.
چرا یک خود شخص باید عاملیت به خرج داده و کسی را حذف کند؛ آیا از دادگری و اجرای عدالت ایران دلسرد شده است؟ اینها پدیده ها و ابعاد متعددی است که یک رسانه باید به آن بپردازد. در صورتی که در این جریان رسانه ها صرفا بر خبر کشته شدن تمرکز کردند و گفتند این فرد چگونه کشته شده است، با قاتل گفت وگو و تلاش کردند دنبال کننده و لایک بگیرند و دنبال کارهای لحظه ای و منافع زودگذر خود بودند و عمده رسانه‌های ما این گونه بودند.
بحث اخلاق سلامت در حوزه خبر در کجا قرار دارد؟
ساعی در توضیح رویدادمحوری و اثرات آن در فضای خبری جامعه توضیح داد: این تحلیلی دقیق است که رسانه های رویدادمحور تا زمانی که رویداد وجود دارد به صرف آن رویداد می پردازند بدون این که علل مواجهه درستی یا اخلاقی با موضوع ندارند و صرفا موضوع پوشش داده می شود که چه شده است.
در مورد بحث خرمدین ها یا پیش از آن زلزله ها و غیره چنین اخباری صرفا در رسانه ها منتشر می شود اما در این میان بحث اخلاق سلامت مطرح است؛ این که رسانه ها تا چه اندازه به سلامت اخلاقی و اجتماعی جامعه توجه دارند. در مورد قضیه پلاسکو صدا و سیما با روح و روان جامعه بازی کرد. مدت‌ها این خبر در گوشه تلویزیون به صورت پخش آنلاین بود و افراد از صبح تا شب با این موضوع درگیر بودند. رسانه صرفا این رویداد را پوشش می داد و به سراغ علل و تحلیل ها نمی رفت.
وی افزود: در صورتی که این زمان باید با تحلیل و آگاه سازی نسبت به موضوع برای مخاطب اقدام شود؛ در سریال و فیلم سازی این موضوعات مورد مداقه قرار گیرد و در کتاب ها و مقالات بازتاب یابند. دلیل دیگر این است که چون در کشور ما تکثر اخبار و مسائل وجود دارد، خبرها به سرعت با یکدیگر جایگزین می شوند.
در نهایت این موضوع عدم پردازش درست و تدام اطلاع رسانی تا زمان خاتمه یک خبر در جامعه ما به این موضوع بازمی‌گردد که رسانه یک مشی مشخص برای مواجهه با بحران های اجتماعی ندارد و نمی داند وقتی بحرانی پیش آمد در ادامه باید چه کرد. در حین بحران تلاش می کند یک کار منفعلانه و روزمره را انجام دهد و نه این که کاری با برنامه و نقشه داشته باشند.
روزنامه‌نگاری تروما (زخم‌های اجتماعی) در ایران نداریم
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در کشورهای دیگر وقتی قتل یا آسیبی رخ می دهد رسانه ها تا انتهایی که خبر به یک نتیجه می رسد پیگیر موضوع هستند؛ در صورتی که در ایران با فقدان چنین موضوع و مواجهه ای روبرو هستیم. زلزله ها یا همه گیری کرونا در روزهای ابتدایی داغ بود اما پس از مدتی اصلا به آن پرداخته نشد.
خبرنگاری که در حوزه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی قلم می زند و واقعا کار می کند با کسی که خبربیار است و می رود و خبر می آورد فرق دارد و این تفاوت در آنجاست که روزنامه نگار یا خبرنگار حقیقی احساس مسئولیت اجتماعی نسبت به کل جامعه دارد.
بحث دیگر این است که ما آموزش حادثه نویسی ندیده ایم یا بحران نویسی نداریم. روزنامه نگاری بحران و حادثه خللی است که داریم و من پیشتر در مطلبی بیان کرده بودم که ما روزنامه نگاری تروما (زخم های اجتماعی) در ایران نداریم.
وی در انتها یادآور شد: ما در ۴۰ سال اخیر مسائل و مباحث اجتماعی متعددی داشته‌ایم (تصادفات جاده ای، سقوط هواپیما، سیل و زلزله و …). سوال اینجاست چرا پیامدها و زخم های فردی و خانوادگی این موارد ریشه ای در رسانه مورد توجه قرار نمی گیرد؛ وقتی زخمی اجتماعی بر تن و روان جامعه وارد ولی روی هم تلنبار می شوند (قتل رومینا اشرفی و …) رسانه می تواند این زخم‌های اجتماعی را بررسی و به نوعی ترمیم و از وقوع و تکرار آن جلوگیری کند.
این در حالی است که در مورد اخیر بحث هایی مانند خرمدین ها را فقط از منظر قضایی بررسی کردیم در صورتی که چنین موضوعاتی ابعادی متعدد و متنوع و قابل پرداخت دارد.
