«یوکیا آمانو» مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که از بیماری ناشناخته‌ای رنج می‌برد، امروز در سن ۷۲ سالگی درگذشت. این دیپلمات ژاپنی از سال ۲۰۰۹ و پس از محمد البرادعی مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را بر عهده گرفت و در سال ۲۰۱۷ میلادی برای سومین دوره چهارساله تا نوامبر ۲۰۲۱ میلادی به‌عنوان مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انتخاب شد.
با این حال دوره مدیریت آمانو بر آژانس به واسطه مذاکرات هسته ای ایران با ۱+۵، دوران پس از اجرایی شدن‌آن، مقطع خروج‌آمریکا از برجام و دوره یک ساله صبر راهبردی ایران و نهایتاً دوره کاهش تعهدات برجامی ایران از یکی دو ماه اخیر فرازهای مهم تاریخ روابط آژانس بین المللی انرژی اتمی با کشورها و البته با ایران است.

دوران اجرای برجام

آمانو در مقام مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی از زمان اجرای برجام در مجموع با صدور ۱۴ گزارش پایبندی کامل ایران به این توافق را اعلام کرد. نخستین گزارش آژانس در دی ۱۳۹۴ ارائه شد و با تایید اجرای اقدامات مشخص شده اجرای برجام آغاز شد.

آمانو پیش از روی کار آمدن دولت یازدهم تنها یک بار به ایران سفر کرده بود. اما پس از امضای توافق نامه برجام برای بازرسی و گفت وگو با مقامات ایرانی بارها به تهران آمد. مدیر کل فقید آژانس بین المللی انرژی اتمی خرداد ماه ۱۳۹۱ و پیش از مذاکرات ایران و ١+۵ در بغداد به تهران آمد و با فریدون عباسی، رئیس وقت سازمان انرژی اتمی و سعید جلیلی، رئیس تیم مذاکره کننده هسته ای ایران، ملاقات کرد. اما آن دیدارها نتیجه ای به دنبال نداشت. آمانو در دولت دوازدهم در آبان ماه ۱۳۹۲ پس از دومین دور مذاکرات در ژنو و به دعوت علی‌اکبر صالحی به ایران سفر کرد.

در تیرماه سال ۱۳۹۴ هنگامی که که تیم مذاکره کننده ایران و رئیس سازمان انرژی اتمی در هتل کوبورگ وین با ١+۵ مشغول مذاکره بودند، یوکیا آمانو که برای اولین‌بار شخصاً وارد مذاکرات شد. او در اوج مذاکرات راهی تهران شد و با حسن روحانی، رئیس‌جمهوری و علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی، دیدار کرد. این سفر با توافق هسته ای همزمان شد. ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز توافقی محرمانه امضا کردند.

دومین سفر پسا برجامی آمانو به تهران شهریور همان سال برگزار شد. هدف از این سفر دیدار با مقامات عالی رتبه ایران و مذاکرات درباره مسائل مربوط به راستی آزمایی و نظارت بر اقدامات هسته ای در چارچوب برجام بود. آمانو در این سفر از سایت پارچین بازدید کرد.

در دی ماه آمانو برای سومین بار در سال ۱۳۹۴ به تهران سفر کرد رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان سفر آمانو به ایران را سفری تشریفاتی دانست و هدف سفر امانو را با هدف بازرسی و نه با برنامه‌ای برای پاسخ گرفتن به سوال‌های بی‌شمار دانست، بلکه اعلام کرد که این سفر در چارچوب تقویت و توسعه روابط ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی انجام می‌شود.

بعد از راهیابی ترامپ به کاخ سفید

شاید بتوان دشوارترین مقطع فعالیت یوکیاآمانو در آژانس بین المللی انرژی اتمی را دوره ریاست جمهوری ترامپ عنوان کرد. ترامپ از همان دوران تبلیغات انتخاباتی گفته بود که برجام را پاره می کند. از همان ایام کارشکنی‌های آمریکای ترامپ در برجام آغاز شده بود. آمانو در آذر ماه ۱۳۹۵ به تهران سفر کرد. آژانس بین المللی انرژی اتمی در بیانیه ای سفر آمانو را بخشی از تعامل سطح بالا میان ایران و آژانس عنوان کرد. مدیرکل آژانس در تهران درباره اجرای تعهدات ایران در چارچوب برجام گفت‌وگو کرد. این اولین ملاقات آمانو با مقامات عالی رتبه ایران پس از انتخاب ترامپ بود.

مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آبان ماه ۱۳۹۶ هم همراه با هیاتی به ایران آمد. اگر چه این دیدار بخشی از ملاقات و گفتگوهای دوره‌ای میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در قالب توافق هسته‌ای میان گروه ۱+۵ و ایران بود اما به دلیل موضع گیری های دونالد ترامپ و کنگره آمریکا در برابر برجام، این دیدار اهمیت زیادی داشت. وی در جریان این سفر با علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه دیدار و گفت و گو کرد.

بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امورخارجه ایران در این مورد گفت: «سفر آقای آمانو که در تمامی گزارش‌های رسمی خود به شورای حکام، پایبندی کامل ایران به تعهدات هسته‌ای خود وفق برجام را تایید کرده است، در فضای کنونی که در اثر اظهارات بی‌پایه و غیرقابل‌قبول مقامات آمریکایی علیه برجام ایجاد شده، نشانه‌ای مستحکم مبنی بر حمایت قاطع این نهاد بین‌المللی از برجام محسوب می‌شود.»

آمانو در خرداد ۱۳۹۷، شهریور ۱۳۹۷، آبان ۱۳۹۷ و سوم اسفند ۱۳۹۷ چهار بار دیگر و در مجموع ۱۴ بار پس از امضای برجام پایبندی ایران به برجام را تایید کرد. در گزارش آژانس که اسفندماه ۱۳۹۷ گذشته منتشر شد گفته شد که ایران فعالیت‌های غنی سازی خود را مطابق طرح غنی سازی و تحقیقات و توسعه بلندمدت که در ژانویه ۲۰۱۶ به آژانس ارائه داده بود، انجام داده است. آژانس همچنین با تاکید بر اقدامات ایران برای اعتمادسازی اعلام کرد که ایران همچنان به این آژانس اجازه داده تا از مانیتورهای آنلاین غنی‌سازی و مهر و موم های الکترونیک استفاده کند.

کاهش تعهدات برجامی ایران

یکی دیگر از فرازهای مهم فعالیت یوکیا آمانو در قامت مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی دوره ای است که ایران طی بیانیه ای از کاهش تعهدات برجامی خود خبر داد. ایران در ۱۸ اردیبهشت ماه امسال با اعلام این خبر به شرکای برجام اعلام کرد که ایران در قبال بدعهدیهای آمریکا و بی عملی اروپاییها در قبال نقض تعهدات برجام بخشی از تعهدات خود را کاهش میدهد. خرداد ماه امسال و پس از توقف بخشی از تعهدات برجامی توسط ایران، آمانو در نخستین اظهار نظر پس از تعیین ضرب‌الاجل توسط ایران از تنش‌های فزاینده بر سر موضوع هسته‌ای ایران ابراز نگرانی کرد.

آمانو که روز دوشنبه ۲۰ خرداد در آغاز نشست سه روزه شورای حکام آژانس سخن می‌گفت، اجرای تعهدات هسته‌ای ایران در ذیل برجام را دستاوردی مهم در راستی‌آزمایی اتمی دانسته و گفت: «امیدوارم از طریق گفت‌وگو بتوان راه‌هایی برای کاستن از تنش‌های فعلی یافت و ایران به تمامی تعهدات برجامی‌اش پایبند بماند».این موضع گیری شاید آخرین موضع گیری آمانو در قبال برنامه هسته ای ایران بود.
وی حداقل بعد از امضای برجام تلاش کرد به وظیفه سازمانی خود مبنی بر اتخاذ رویکرد بی‌طرفانه و حرفه ای در اجرای وظایف خود پایبند باشد. تا اینکه هفته گذشته دیپلماتهای آگاه اعلام کردند یوکیا آمانو مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قصد دارد در ماه مارس سال آینده زودتر از موعد از این سمت کناره‌گیری کند.
در هر صورت شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی باید تا مارس آینده یک جانشین را برای آمانو انتخاب کند. فرد انتخاب‌شده باید از سوی کنفرانس عمومی و کلی آژانس مورد پذیرش واقع گردد و نشست مجمع عمومی آژانس قرار است سپتامبر برگزار شود. «رافائل گروسی» نماینده آرژانتین در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و «کورنل فروتا» اهل رومانی که مذاکره‌کننده ارشد آژانس و مدیر دفتر آمانو به‌شمار می‌رود دو چهره ای هستند که یکی از آنها جانشین‌آمانو خواه شد. با این حال فصل آخر حیات کاری آمانو در حالی رقم خورد که آمریکای ترامپ کماکان به دنبال فروپاشی برجام است و ایران هم در سایه بی عملی سایرشرکای برجام به دنبال احقاق حقوقی است که قرار بود طبق برجام از آن منتفع شود.