تشکیل فرهنگستان زبان و ادب فارسی با هدف حفظ سلامت و تقویت و گسترش زبان فارسی و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی و علمی و فنی و رفع تشتّت و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مراکز فرهنگی و پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و سازمان دادن به تبادل گسترده و پربار تجربه درزمینۀ تحقیقات و مطالعات در این حوزه و صرفه‌جویی در نیرو و استفادۀ صحیح از کارشناسان و پژوهشگران و ایجاد مرجعی معتبر و برخوردار از وجهه و حیثیت جهانی در ایران در جلسه‌های ۲۰۸ و ۲۰۹ شورای عالی انقلاب فرهنگی مورخ ۶۸/۱۰/۲۶ و ۶۸/۱۱/۲۴ تصویب شد.
در بدو تأسیس فرهنگستان، شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۷ تن از محققان و ادیبان و صاحب‌نظران برجستۀ زبان و ادب فارسی را انتخاب و برای صدور حکم عضویت در شورای فرهنگستان به ریاست جمهوری معرفی کرد. سرانجام نخستین جلسۀ شورای فرهنگستان در تاریخ ۶۹/۶/۲۶ به دعوت وزارت فرهنگ و آموزش عالی (وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری امروز) در محل نهاد ریاست جمهوری برگزار شد.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی اکنون ۱۴ گروه پژوهشی به نام‌های آموزش زبان و ادبیات فارسی، زبان و رایانه، ادبیات تطبیقی، ادبیات انقلاب اسلامی، برون‌مرزی، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، تحقیقات ادبی، دستور زبان فارسی و رسم الخط، واژه‌گزینی، فهرست‌نویسی، تصحیح متون، ادبیات معاصر، مطالعات زبان و ادبیات فارسی در آسیای صغیر و دانشنامه زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره دارد که هر گروه با مدیر، گروهی مشاوران متخصص و پژوهشگران کارآزموده در آن حوزه اداره می‌شود.
غلامعلی حدادعادل از سال ۱۳۸۷ رئیس فرهنگستان است و اسفند سال ۱۳۹۹ برای دوره چهارساله دیگری به موجب حکمی از سوی حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیشین تمدید شد. دکتر محمدرضا نصیری (دانش‌آموخته رشته تاریخ و دانشیار دانشگاه پیام‌نور) دبیر و محمد دبیرمقدم (دانش‌آموخته رشته زباشناسی و استاد دانشگاه علامه طباطبایی) معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان هستند.
با اینکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی از جهت علمی و کارشناسی قوی است و در هر کدام از ۱۴ گروه پژوهشی، تعداد قابل توجهی کارشناس مشغول کارهای پژوهشی هستند؛ ولی آنچه از این فعالیت‌ها در جامعه منعکس می‌شود و در افکار عمومی نقش بسته، بیشتر واژه‌سازی است.
تاخیر دوساله در پرداخت حق‌الزحمه اعضای کارگروه واژه‌گزینی
حدادعادل در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در توضیح این امر گفت: ما مشکلات اقتصادی و مالی هم در چند سال اخیر کم نداشتیم. تا این اواخر حق‌الزحمه اعضای کارگروه‌های واژه‌گزینی را دو سال بود پرداخت نکرده بودیم.
وی ادامه داد: البته یک سالی است که وضع قدری بهتر شده؛ ولی مشکلات بودجه‌ای داشته‌ایم. علاوه بر این فرهنگستان‌ها در همه جای دنیا به مسائل روزمره و روزانه نمی‌پردازند که عامه مردم هر روز شاهد خبری از آن باشند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: فرهنگستان‌ها کارهای بنیادی می‌کنند. مثلا دانشنامه زبان و ادب فارسی که به سرپرستی مرحوم استاد اسماعیل سعادت (۱۳۰۴ تا ۱۳۹۹) با بیش از دو هزار مدخل و در ۶ جلد تالیف شده، کار بنیادی برای همه دانشگاه‌های ایران و مراکز زبان فارسی دنیاست. تالیف این کار حداقل بیست و چندسال طول کشید (جلد اول دانشنامه سال ۱۳۸۴ منتشر شده).
رسانه‌ها به خبر بد بیشتر از خبر خوب علاقه دارند
وی تاکید کرد: ولی رسانه‌ها به خبر بد بیشتر از خبر خوب علاقه دارند، حوصله کندوکاو در کارهای ماندگار و بنیادی هم ندارند. فضای رسانه‌ای ما بیشتر فضای جلب توجه کردن شده تا فضایی برای فکر کردن.
رئیس بنیاد سعدی ادامه داد: در فرهنگستان کار بنیادی دیگر تالیف فرهنگ جامع زبان فارسی است که دو جلد آن تاکنون منتشر شده و جلد سوم به دلیل شیوع کرونا به تاخیر خورده است.
وی در مورد این فرهنگ توضیح داد: این فرهنگ ۳۵ جلد خواهد بود و قابل مقایسه با فرهنگ‌های قدیمی و جدید زبان فارسی از فرهنگ دهخدا تا فرهنگ سخن نیست، زیر نظر دکتر علی‌اشرف صادقی مدیر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان و با همکاری گروهی پنجاه‌نفره از کارشناسان انجام می‌شود و برای تدوین این فرهنگ، فرهنگستان پیکره رایانه‌ای با قابلیت جست‌وجو از متون زبان فارسی فراهم آورده که شامل بیش از ۱۲۰۰ متن ادبی کهن و معاصر، متن روزنامه‌ها و حتی وبگاه‌های اینترنتی است. مشکل استفاده عموم از این پیکره نیز به زودی حل می شود.
در نهایت رسانه‌ها باید این زحمات را بیان کنند. فرهنگستان به طور کلی با مسائل جاری و اینجا و اکنون و هر روزی سروکار ندارد؛ بلکه کارهای بنیادی‌تری می کند که تاثیرش درازمدت‌تر و گسترده‌تر است.
