به گزارش ایبِنا، اکنون نزدیک به یک قرن از حضور بانک در سیستم اقتصادی ایران می‌گذرد. اما نظام بانکی از آغاز تا امروز فراز و فرودهای فراوانی داشته است. در این مجموعه سعی می‌کنیم با مرور تاریخچه بانکداری ایران، سیر تکوین نظام بانکی در ایران را مورد بررسی قرار دهیم.
اسناد و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که اولین مدل بانکداری در ایران قدیم به ویژه در دوران صفویه و قاجاریه، نوعی از صرافی بود. صرافی‌های بزرگی در تبریز، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و بوشهر یعنی مراکز تجاری عمده آن دوره وجود داشتند.
مهم‌ترین موسسات صرافی قبل از تاسیس بانک در ایران
تا اواخر دوران قاجار، هیچ موسسه دولتی یا بانک خارجی در کشور فعالیت نداشت و نقل و انتقال وجوه در داخل یا در خارج توسط صرافان انجام می‌گرفت که در بین مردم با عنوان تجارتخانه شناخته می‌شدند.
موسسات صرافی عمده آن روزگار شامل تجارتخانه برادران تومانیانس، تجارتخانه جمشیدیان، تجارتخانه جهانیان و شرکت اتحادیه بودند که البته فعالیت اکثر آنها تا قبل از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی متوقف شد.
تجارتخانه برادران تومانیاس
این تجارتخانه یکی از بهترین موسسات تجاری-اقتصادی ایران بود که از حدود سال ۱۲۷۰ هجری شمسی به کار صرافی و بانکداری پرداخت و بوسیله شخصی به نام «هارتون تومانیاس» در تبریز تاسیس شد. موسسه تومانیاس عملاً به بانک کوچکی مبدل شده بود که برای مشتریانش حساب جاری باز کرده و به موجودی این حساب‌ها ۶ درصد بهره می‌داد. استقبال مردم از افتتاح حساب نزد این موسسه موجب شد که این موسسه بتواند اعتبارات وسیعی به مشتریانش بدهد.
تجارتخانه جمشیدیان
این موسسه توسط «ارباب جمشید» تاسیس شد. ارباب جمشید ابتدا به خرید و فروش منسوجات اشتغال داشت ولی به تدریج به امور صرافی روی آورد و در اندک مدتی با اعطای وام‌های کوتاه مدت و بلندمدت پیشرفت زیادی در این زمینه نصیبش شد. این موسسه در شیراز، کرمان، و یزد دارای شعبه و در شهرهای بغداد، بمبئی، کلکته، و پاریس دارای نمایندگی بود.
تجارتخانه جهانیان
در سال ۱۲۷۴ هجری شمسی شخصی به نام «خسرو جهانیان» همراه با چهار برادرش شرکتی برای انجام امور تجاری و صرافی در یزد تاسیس کرد. خرید و فروش ارز، قبول سپرده، و نقل و انتقال پول از عمده ترین فعالیت‌های این موسسه بود. این موسسه علاوه بر شعبه‌هایی که در تعدادی از شهرهای بزرگ کشور داشت، در شهرهای بمبئی، لندن، و نیویورک نیز دارای دفتر بود. وصول و ارسال مالیات‌های دولت به مرکز از دیگر فعالیت‌های این موسسه بود که بابت آن کارمزد می‌گرفت. برادران جهانیان از موسسین شرکت تلفن ایران نیز بودند.
شرکت اتحادیه
این شرکت در سال ۱۲۷۶ هجری شمسی در تبریز تاسیس شد. از همان ابتدا به رقابت با بانک تازه تاسیس «شاهنشاهی ایران» پرداخت. این شرکت حدود پانزده سال به فعالیت ادامه داد ولی در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی به سبب شرایط نامناسب اقتصادی و سیاسی کشور تعطیل شد.
تاسیس اولین بانک در ایران
اولین بانکی که در ایران تاسیس شد، شعبه یک بانک انگلیسی بود که مرکز آن در لندن و حوزه فعالیت آن جنوب آسیا به ویژه هندوستان می‌بود. این بانک، «بانک جدید شرق» خوانده می‌شد. این بانک بدون تحصیل هیچ گونه امتیازی در سال ۱۲۶۶ شمسی در شمال شرقی میدان توپخانه در محل بانک بازرگانی (بانک تجارت فعلی) شروع به فعالیت کرد و برای جلب مشتریان در شروع فعالیت، به حساب جاری ۲.۵ درصد و به حساب سپرده های ثابت به مدت شش ماه ۴ درصد و یک ساله ۶ درصد سود می‌داد.
این بانک با اقدام خود در بازار پولی ۱۲ درصد از نرخ بهره را پایین آورد و برای اولین بار اقدام به انتشار نوعی پول کاغذی به صورت حواله عهده خزانه بانک برای مبالغ بیش از پنج قران و قابل پرداخت در وجه حامل کرد. سرانجام در سال ۱۲۶۷ در مقابل دریافت ۲۰ هزار لیره انگلیسی کلیه شعب و اثاثیه بانک را به بانک شاهی واگذار کرد.
بانک شاهی ایران و چالش اعتماد به پول کاغذی
اولین امتیازات بانک خارجی به دلیل نیاز دولت به بودجه شکل گرفت. رویتر انگلیسی با اعطای وام به ناصرالدین شاه قاجار، امتیازات بزرگی را از وی گرفت که یکی از آنها حق تاسیس بانک بود. در سال ۱۲۶۷ هجری، امتیاز اول لغو شد و امتیاز دیگری به مدت ۶۰ سال که اساس آن تشکیل بانک شاهی و انحصار انتشار اسکناس بود، به وی اعطا شد. البته در سال ۱۳۰۹ حق انحصاری نشر اسکناس از این بانک خریداری شد و به بانک ملی ایران واگذار شد.
بنابراین در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی، بانک شاهی ایران کار خود را آغاز کرد که مقر این بانک لندن و تابع قوانین انگلستان بود و اولین اسکناس بانکی را در ایران منتشر کرد. اولین مدیر بانک شاهی ایران، «جوزف ربینو» بود. ربینو ۱۸ سال در ایران باقی ماند و نقش موثری در گسترش بانک شاهی ایران داشت. ربینو دستور داد تا همه مدیران بانک زبان فارسی یاد بگیرند.
در سال‌های اولیه مدیریت ربینو، مردم ایران به پول کاغذی اعتماد زیادی نداشتند. او برای گسترش استفاده از اسکناس دستور داد که پول در ارزش‌های کم چاپ شود و این پول در هر زمان توسط شعبه قابل‌تبدیل به سکه نقره باشد. این کار در مناطق دورافتاده بسیار سخت بود. ارتش به ربینو کمک کرد تا سکه‌های نقره به مناطق دورافتاده انتقال داده شوند.
بانک شاهی در بین سال‌های ۱۸۹۲ و ۱۹۱۱ وام‌های بزرگی به شاه داد. این وام‌ها در قبال کنترل ماهیگیری در دریای خزر و کنترل تعرفه گمرکی در بندرها به شاه داده شد. این بانک تا سال ۱۳۲۷ یعنی پایان مدت امتیاز ۶۰ ساله خود، در ایران فعالیت کرد و تا سال ۱۳۳۱ نیز بدون مجوز تحت نام «بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه» به کار خود ادامه داد.
مهدی بامداد، در کتاب شرح رجال ایران چنین می‌نویسد که عمارت سابق بانک شاهنشاهی ایران، قبل از بنای جدید بانکی و همچنین محل سابق اداره پست در اول خیابان لاله‌زار، منزل شخصی او (میرزا قهرمان امین لشگر) بوده است.
طبق شواهد، در میدان توپخانه آن زمان، سه موسسه اصلی دولتی، یعنی شهرداری، شهربانی و مخابرات و دو بانک شاهنشاهی و سپه، در طرفین میدان، نماهای اصلی میدان را تشکیل داده‌اند که به میدان مرکزی شهر عملکردی اداری و هویتی دولتی می‌دهند.
در تغییرهای فاز دوم میدان، بدنه شرقی ساختمان خراب شد و به جای ساختمان قدیمی بانک شاهی، ساختمان جدیدی ساخته شد که تلفیقی از سنت و مدرنیته بود. ساختمان جدید (ساختمان امروزی) بانک به دست معمار انگلیسی، با همکاری مارکار گالوستیاس و اسکات ساخته شده و حسین لرزاده وظیفه طراحی سردر آن را بر عهده داشته است.
بدین ترتیب، ساختمان جدید بانک شاهنشاهی در سال ۱۳۰۸ هجری خورشیدی افتتاح شد. از این رو، ساختمان بانک شاهی از سال ۱۳۰۶، طی ۵ دوره بازسازی‌شده و الحاقاتی به آن اضافه‌شده است.
از لحاظ معماری بانکی نیز بد نیست بدانید که در معماری دوره‌ی پهلوی اول، نوعی از معماری که به سبک ملی مشهور است، رواج پیدا کرد. در این نوع معماری الگوهای معماری اروپایی با معماری ایرانی ترکیب می‌شود. معماری بانک شاهی هم از این قانون پیروی کرده است.
امروزه ساختمان بانک شاهی و پس از آن با نام بانک بازرگانی و سپس در قالب بانک تجارت به همان شکل اولیه زمان پهلوی اول در ضلع شرقی میدان توپخانه خودنمایی می‌کند.
بانک استقراضی ایران
پس از تاسیس بانک شاهی، امتیاز تاسیس بانک دیگری به نام «بانک استقراضی ایران» به یکی از اتباع روسیه تزاری واگذار شد. مدت امتیاز این بانک ۷۵ سال بود. بانک در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی با افتتاح یک اداره مرکزی و شعباتی در چند شهر شمال کشور کار خود را آغاز کرد.
در سال ۱۲۷۷ دولت روسیه کلیه سهام این بانک را خرید و آن را تحت کنترل بانک دولتی پترزبورگ درآورد. در سال ۱۳۰۱ بر اساس توافق قبلی بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی سابق، بانک به دولت ایران واگذار شد.
این بانک هیچ گاه نتوانست سپرده قابل ملاحظه‌ای جذب کند و در انجام فعالیت های بانکی چندان موفق نبود. در سال ۱۳۱۲ این بانک در بانک کشاورزی ایران ادغام شد.
بانک عثمانی
بانک عثمانی یک بانک انگلیسی بود که با سرمایه مشترک انگلیس و فرانسه در ترکیه امروزی تاسیس شد. این بانک در سال ۱۳۰۱ شعبه‌ای در تهران و شهرهای غربی ایران تاسیس کرد.
بانک روس و ایران
بانک ایران و روس در سال ۱۳۰۳ از سوی اتحاد جماهیر شوروی سابق و به‌منظور تسهیل مبادلات بازرگانی بین دو کشور تاسیس شد. اداره مرکزی آن در تهران بود و شعباتی نیز در شهرهای شمالی ایران داشت. فعالیت بانک در ابتدا منحصر به انجام امور مالی موسسات بازرگانی وابسته به دولت شوروی در ایران و مبادلات بازرگانی بین دو کشور بود.
بانک روس و ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تنها بانک خارجی بود که در ایران به عملیات بانکی اشتغال داشت. مرکز قانونی بانک تهران بود و فعالیت‌های آن بر اساس قوانین بانکی ایران صورت می گرفت.
پایان بخش اول
در بخش‌های بعدی به بانک‌های ایرانی که توسط شخص ایرانیان تاسیس شده است، پرداخته می‌شود و این موضوع بررسی می‌شود که پس از انقلاب اسلامی این بانک‌ها چه سرنوشتی پیدا کرده‌اند.
