دریاها و اقیانوس‌ها با وسعت بیش از ۷۱ درصد سطح کره زمین و برخورداری از بالاترین تنوع زیستی، از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند، تنوع زیستی از نظر علمی به مجموعه‌ای از تنوع ژنی، تنوع گونه‌ای و تنوع اکوسیستمی در یک منطقه گفته می‌شود اما به زبان ساده‌تر تنوع زیستی را می‌توان گوناگونی در شکل حیات یک منطقه دانست، در حقیقت تنوع زیستی یک ثروت طبیعی است که نیاز بشر را در زمینه پوشاک، خوراک، مسکن و حتی سلامتی روح و روان تامین می‌کند. 

در دنیا کشورهایی که دریا دارند از نعمات آن نیز بهره می‌برند، برداشت از منابع دریایی می‌تواند بخش زیادی از نیازهای آن سرزمین را رفع و بحث امنیت غذایی آن را تامین کند از این رو دارا بودن یک کشور از سواحل و دریا یک مزیت است غیر از آنکه از منابع زیستی برداشت می کند، فعالیت‌های اقتصادی، حمل و نقل کالا، مواد سوختی، تولید انرژی های تجدید پذیر، آموزش، تحقیق، تولید دانش و محصولات زیست فناوری همه از مزیت هایی است که دریاها برای یک کشور در راستای توسعه دریا محور به ارمغان می‌آورند. 

ایران با دارا بودن سه حوضه آبی مهم شامل دریای خزر در شمال، خلیج فارس و دریای عمان در جنوب یکی از کشورهای مطرح در زمینه علوم دریایی و توسعه دریا محور است که زیستگاه هزاران گونه آبزی است و ظرفیت بسیار بالایی از لحاظ اقتصادی و توسعه پایدار دارد.

به اعتقاد کارشناسان، زیستمندان موجود در طبیعت برای محیط زیست و انسان‌ها بسیار مفید هستند، بر همین اساس بر ارزش ذاتی حیات وحش و کارکردهای مختلف آن شامل کارکردهای محیط زیستی، ژنتیکی، اقتصادی، اجتماعی، علمی، آموزشی، فرهنگی، تفریحی، زیبایی شناختی و همچنین نقش حیات وحش در توسعه پایدار و رفاه انسانی تاکید شده است. 

بر اساس آمار سال ۲۰۱۵، بیش از ۶۱ هزار گونه جانوری در دنیا زندگی می‌کنند که حدود ۶ هزار گونه از آنها در معرض تهدید قرار دارند، این آمار بر اساس فهرست سرخ IUCN (اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست) تهیه شده و نشان می‌دهد که اکنون ۹.۷ درصد مهره‌داران جهان در معرض تهدید هستند. 

در ایران، حدود هزار و ۱۷۰ گونه مهره‌دار وجود دارد که بر اساس فهرست سرخ IUCN حدود ۷۸ گونه از آنها در معرض تهدید هستند البته درجه این تهدیدات مختلف بوده و ممکن است برخی از آنها به شدت در معرض انقراض و برخی با درجه کمتر باشند اما آنچه گفته شده این است که حدود ۷ درصد از گونه‌های جانوری مهره‌دار کشور در معرض تهدید قرار دارند. 

اما در این میان به دریاها و موجودات زنده آنها به عنوان اکوسیستمی ارزشمند، با وجود اهمیت زیادشان در چرخه طبیعت، آن‌طور که باید توجه نشده است در حالی که زیستگاه های ارزشمندی برای هزارن گونه دریایی هستند، در آبهای جنوبی ایران حدود هزار و ۶۰۰ گونه ماهی، ۱۵ گونه میگو، ۱۰ گونه پستانداران دریایی، ۷ گونه دلفین، ۵ گونه لاک‌پشت دریایی، حدود ۱۰۰ گونه آب‌سنگ مرجانی و بیش از ۷۰ گونه پرنده گزارش شده است، لاک‌پشت‌های دریایی و برخی ماهیان از جمله کوسه‌ماهی‌ها جزو گونه‌های در معرض خطر محسوب می‌شوند.

داود میرشکار مدیرکل زیست‌بوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست روز دوشنبه در گفت وگو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: داشتن دریا یکی از نعمت هایی است که برخی کشورها از جمله ایران از آن برخوردارند، حال در این میان تعدادی از کشورها از منابع زیستی آن به نحو مطلوب بهره برداری و استفاده می کنند تعدادی هم آنطور که باید و شاید از آن بهره مند نمی شوند در حالی که کشورها می توانند با توسعه دریا محور، توسعه پایدار را به ارمغان آورند.

وی افزود: همانطور که در قرآن کریم در سوره انبیاء نیز آمده، حیات از زیر دریاها آغاز شده، از این رو این مقوله بسیار حایز اهمیت است، همواره زندگی در زیر دریاها برای انسان جالب بوده و سعی در کشف آنها داشته اما با همه این کنجکاوی‌ها دانشمندان معتقدند هنوز شاید بسیاری از گونه‌های دریایی شناسایی نشده باشند.

میرشکار ادامه داد: ایران از شمال با دریای خزر و از جنوب با خلیج فارس و دریای عمان احاطه شده و این سه دریا مزایای ویژه‌ای هم از نظر اقتصادی و هم استراتژیک برای کشور ایجاد کرده است. 

وی گفت: خلیج فارس و دریای عمان با دارا بودن منابع عظیم زیستی و ذخایر عظیم غیر زیستی از بزرگ‌ترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مانند آب‌سنگ‌های مرجانی، ماهیان کوچک، ماهیان شیلاتی و غیر شیلاتی، صدف‌ها، حلزون‌ها، نرم تنان، شقایق‌های دریایی، اسفنج‌های دریایی، عروس‌های دریایی، لاک پشت‌ها، دلفین‌ها، کوسه‌ماهی‌ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر است. 

وی افزود: حدود ۱۶۰۰ گونه ماهی، ۱۵ گونه میگو، ۱۰ گونه پستانداران دریایی، هفت گونه دلفین، پنج گونه لاک‌پشت دریایی، حدود ۱۰۰ گونه آب‌سنگ مرجانی و بیش از ۷۰ گونه پرنده در آب‌های جنوب ایران گزارش شده است، لاک‌پشت‌های دریایی و برخی ماهیان از جمله کوسه‌ماهی‌ها جزو گونه‌های در معرض خطر محسوب می‌شوند. 

میرشکار ادامه داد: همچنین جنگل‌های مانگرو و آب‌سنگ‌های مرجانی دو زیستگاه با اهمیت و پر تولید خلیج فارس و دریای عمان هستند که جنگل‌های مانگرو به عنوان اکوسیستم‌های حایل بین دریا و خشکی است که از دو گونه حرا و چندل تشکیل شده و مجموع مساحتی بیش از ۲۱ هزار هکتار را در سواحل ایران شامل می‌شود. 

وی اظهار داشت: در واقع در خلیج فارس و دریای عمان دو زیستگاه بسیار با ارزش و پر تولید مانند جنگل‌های حرا و آب‌سنگ‌های مرجانی وجود دارد که از زیستگاه‌های پر تولید کره زمین محسوب می‌شوند یعنی تولید اولیه آنها بسیار بالاست و ماهیان شیلاتی تولید می‌کنند و زادآوری در آنها بسیار زیاد است از این رو بیوم زنده‌ای که تولید می‌کنند بسیار بالا است. 

مدیرکل زیست بوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: آب‌سنگ‌های مرجانی بعد از جنگل‌های حاره‌ای به عنوان دومین بیوم پرتولید کره زمین محسوب می‌شود، در واقع حیات بیش از هزاران گونه جانوری به این زیستگاه‌ها مرتبط است این زیستگاه‌ها محیطی امن برای زادآوری، گذراندن زمان لاروی و نوزادی برای این گونه‌ها هستند، در واقع نوزادگاه‌های ما در دریاها محسوب می‌شوند، البته باید بدانیم آب‌سنگ‌های مرجانی جزو گونه‌های در معرض انقراض در کل کره زمین هستند. 

وی گفت: علف‌های دریایی، سواحل صخره‌ای، سواحل شن و ماسه‌ای، مناطق جزر و مدی، مصب‌ها، خوریات و خلیج‌ها از دیگر زیستگاه‌های دریایی محسوب می‌شوند که تنوع زیستی منحصر به فردی را در خود جای داده‌اند. 

میرشکار افزود: این زیستگاه‌ها مزایای بسیار زیادی چه از حیث اقتصادی، تنوع زیستی و گردشگری برای ما ایجاد کردند از برخی از این پتانسیل‌ها توانستیم به درستی استفاده کنیم و از برخی نیز به علت برداشت بی‌رویه و تخریب زیستگاه‌ها محروم شدیم و در برخی نقاط کشور مانند خلیج نایبند این زیستگاه‌ها کارکرد اصلی خود را به دلایل مختلف اعم از تخریب، آلودگی بالا و استحصال سواحل از دست داده و یا بسیار ضعیف شده‌اند. 

مدیرکل زیست بوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست به گونه‌های دریایی در خطر انقراض در خلیج فارس اشاره کرد و گفت: لاک‌پشت‌های دریایی، پرندگان آبزی و کنار آبزی، پستانداران دریایی و برخی از ماهیان، شکم پایان، صدف‌ها و خارپوستان جزو گونه‌های در خطر انقراض هستند. 

میرشکار افزود: پنج گونه لاک‌پشت شامل منقار عقابی، پشت چرمی، سبز، زیتونی و سرخ در خلیج فارس وجود دارد که لاک‌پشت منقار عقابی، سبز و زیتونی در یک دهه اخیر برای تخم‌گذاری در سواحل خلیج فارس، جزایر و دریای عمان دیده شده‌اند. 

وی درباره تعداد گونه‌های دریایی در خلیج فارس گفت: طی بررسی‌های اخیر که در حوزه سواحل مکران انجام شد بنا به گفته صیادان با برابری در کلیدهای شناسایی حدود ۱۹ گونه دریایی مانند دلفین‌ها و نهنگ‌ها شناسایی شده است اما گزارش تکمیلی با پایش میدانی توسط کارشناسان پستانداران دریایی در حال انجام است ، در گذشته ۱۰ گونه پستانداران اعلام شده بود که اکنون به ۱۹ گونه رسیده است. 

میرشکار در ادامه به شرایط آبسنگ های مرجانی اشاره کرد و افزود: حدود ۱۰۰ گونه آبسنگ‌ مرجانی ثبت شده در خلیج فارس و دریای عمان وجود دارد که بسیاری از آنها به علت بهره‌برداری ناپایدار، تغییرات اقلیم، صید و صیادی غیر مسئولانه و غیر مجاز، آلودگی‌ها، استحصال زمین از دریا و گردشگری دریایی غیر مسئولانه در معرض خطر انقراض هستند. 

میرشکار درباره وضعیت زیستی دریای خزر گفت: دریای خزر زیستگاه و مامن گرانبهاترین ماهیان دنیاست و به لحاظ تنوع زیستی بسیار غنی است، بهترین گونه شناخته‎ شده ماهیان خزر، ماهیان خاویاری است که از منابع اقتصادی با ارزش و از حیث تنوع زیستی جزو گونه‌های ارزشمند این اکوسیستم محسوب می‌شوند. 

وی افزود: تاکنون بیش از دو هزار گونه در دریای خزر شناسایی شده است، حضور ماهیان مهم‌ترین فون ( تنوع زیستی) این اکوسیستم آبی به شمار می‌رود، اکوسیستم دریای خزر دارای ۱۳۳ گونه ماهی، ۳۸۰ گونه زئوبنتوز، ۳۱۵ گونه زئوپلانکتون ،۴۵۰ گونه فیتوپلانکتون و ۴۶۶ گونه پرنده است. 

میرشکار ادامه داد: از میان ماهیان شناسایی شده بیشتر ساکن آب شیرین (رودخانه‌ها و تالاب‌ها) هستند و حدود ۲۳ درصد از آنها را ماهیان مهاجر از دریا به رودخانه تشکیل می‌دهند، حدود ۱۷ درصد از گونه‌های ماهی این منطقه غیر بومی هستند. ۴۴ درصد از گونه‌های ماهیان این منطقه قابلیت بهره‌برداری اقتصادی دارند و ۲۴ درصد از گونه‌های ماهیان این منطقه، انحصاری دریای خزر بوده و در سایر نقاط دنیا وجود ندارند. 

مدیرکل زیست بوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: این گونه‌ها به لحاظ حفاظتی دارای ارزش ویژه‌ای هستند ضمن اینکه از خصوصیات ویژه این اکوسیستم منحصر به فرد به حساب می‌آیند و باید نسبت به حفاظت از آنها تمهیدات خاصی صورت گیرد. 

وی گفت: ۶ درصد از گونه‌های این منطقه شدیدا در معرض خطر انقراض هستند، ۲۱ درصد نیازمند حفاظت بوده و فقط ۳۶ درصد وضعیت خوبی دارند، به طور کلی تخریب زیستگاه مخصوصا برای ماهیانی که مهاجر بوده و در رودخانه تولید مثل می‌کنند؛ چرخه زندگی آنها را به خصوص در دوره تولید مثل برهم زده است، همچنین صید بی‌رویه گونه‌های اقتصادی از عوامل مهم در خطر انقراض قرار گرفتن گونه‌های ماهیان این منطقه هستند. 

میرشکار به کاهش تنوع زیستی در دنیا و کشور اشاره کرد و افزود: بی‌توجهی به ارزش‌های زیست محیطی و تنوع زیستی و عدم مدیریت پایدار بهره‌برداری، در دسترس نبودن اطلاعات پایش‌های مستمر گونه‌ها و زیستگاه‌ها، افزایش جمعیت و گسترش فعالیت‌های انسانی به ویژه در مناطق حساس اکولوژیکی، جدایی حفاظت و توسعه اقتصادی و عدم انطباق برنامه‌های توسعه‌ای با برنامه‌های حفاظتی، تغییر کاربری اراضی و مصرف بیش از حد سموم، کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها برخی از دلایل کاهش تنوع زیستی است.

وی افزود: بهره‌برداری بیش از حد از منابع گیاهی و جانوری، آلودگی آب و خاک در اثر فعالیت‌های مختلف صنعتی و کشاورزی، انتقال و معرفی گونه‌های غیر بومی، تجارت غیر قانونی حیوانات و بذرهای گیاهی، صید و شکار غیر مسئولانه و غیر مجاز و ابزارهای نامتعارف و غیرمجاز بی‌شمار شکار و صید از دیگر دلایل کاهش تنوع زیستی در سطح جهان و ایران است. 

مدیرکل زیست بوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: حفاظت و بهره‌برداری پایدار از اکوسیستم‌های طبیعی راه نجات تنوع زیستی است، در صورت پذیرش این موضوع توسط تمامی ارکان یک جامعه با دو واقعیت روبه‌رو خواهیم بود اول اینکه زیستگاه‌ها با سرعتی پر شتاب در حال نابودی است و همراه با نابودی زیستگاه‌ها یک چهارم تنوع زیستی جهان نیز محو می‌شود، دوم اینکه زیستگاه‌ها را نمی‌توان نجات داد مگر اینکه با معرفی معیشت‌های جایگزین و ارتقای سطح معیشت و زندگی، مشارکت جوامع محلی را در حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی داشته باشیم. 

میرشکار گفت: در این راستا معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اقدامات خود را به سه سطح ملی، بین‌المللی و منطقه‌ای معطوف کرده است. 

وی افزود: «آموزش جوامع محلی از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی به منظور حفاظت گونه‌های در معرض خطر انقراض و امداد و نجات آنها و همچنین آموزش همگانی در سطح مدارس، ادارات دولتی و نظامیان»، «تدوین برنامه‌های اقدام ملی حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض و زیستگاه‌های طبیعی با مشارکت تمامی ذینفعان»، «اجرایی کردن برنامه‌ها و سیاست‌های کنوانسیون‌های بین‌المللی و منطقه‌ای حفاظت از تنوع زیستی (CMS, CBD ، CITES ، کنوانسیون تهران) و پایش تنوع زیستی از جمله گونه‌های در معرض خطر انقراض، زیستگاه‌های با اهمیت برخی از اقدامات این معاونت است. 

میرشکار ادامه داد: «امداد و نجات تنوع زیستی دریایی از جمله پستانداران دریایی و لاک پشت‌های دریایی»، «تدوین پروپزال پیشنهاد اضافه شدن گونه‌های در معرض تهدید و توجیه جهت گنجاندن نام آنها در لیست ضمایم کنوانسیون‌های مربوطه در راستای حفاظت موثرتر از آن گونه‌ها»، «همکاری در برگزاری نشست‌ها، کنفرانس‌ها، همایش‌های با موضوع حفاظت از تنوع زیستی و جلب مشارکت دانشگاهیان، نهادهای دولتی، غیردولتی و ارگان‌های نظامی و انتظامی»، «انعقاد تفاهم‌نامه با نهادهای ملی اعم از دولتی و غیردولتی و مردم‌نهاد و همچنین تفاهم‌نامه با سایر کشورها در راستای حفاظت از تنوع زیستی» و «همکاری در تدوین، ترجمه و چاپ کتاب و راهنماهای مرتبط با حوزه تنوع زیستی و حفاظت از آنها» از دیگر برنامه‌های معاونت دریایی سازمان محیط زیست در راستای حفاظت و بهره‌برداری پایدار از اکوسیستم‌های طبیعی است

از : کیمیا عبدالله پور