ایران کشوری دریامحور است که از شمال دریای خزر و جنوب خلیج فارس و دریای عمان آن را در بر گرفته است، این آبها موقعیت خاصی به کشور بخشیده اند به طوری که بخش زیادی از کالاها از طریق این سه آبراه به نقاط مختلف دنیا ارسال می شود، البته این موقعیت استراتژیک مانند تیغ دو لبه ای برای محیط زیست این حوضه های آبی است چون تردد حجم زیادی کشتی عوارض و مشکلاتی مانند ورود گونه های غیر بومی به همراه دارد که می تواند به مرور دامن آبزیان آن مناطق را بگیرد.

یکی از مشکلاتی که تردد این حجم زیاد از کشتی ها می تواند ایجاد کند ورود گونه های مضر آبزی غیر بومی منطقه است که می توانند به گونه ای مهاجم تبدیل شوند، یکی از راه های ورود این گونه ها آب توازن کشتی هاست که در آبهای مقصد تخلیه می شود، در واقع آب توازن برای حفظ ثبات و تعادل کشتی ها در مخازن خاصی نگهداری می شود و زمانی که کشتی قصد پهلو گرفتن دارد و یا هر دلیل دیگری، باید آن آب از آن مخازن تخلیه شود که در این شرایط می تواند حاوی موجودات مضر، عوامل بیماری زا و گونه های دریایی مهاجم باشد.

با شدت گرفتن پیامدهای ناشی از معرفی گونه های دریایی به اکوسیستم های جدید و در جریان برگزاری کنفرانس بین المللی محیط زیست و توسعه (ریو)، سازمان بین المللی دریانوردی مسئول بررسی و تصویب مقررات لازم در خصوص تخلیه آب به دریا به منظور جلوگیری از انتشار گونه های غیر بومی شد، در سال ١٩٩٢ کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) با هدف حفظ تنوع زیستی، استفاده پایدار از گونه ها و سهیم شدن عادلانه و برابر در مزایای حاصل از کاربرد منابع ژنتیکی، از دولت های عضو می خواهد تا به نحو مقتضی از ورود گونه های غیر بومی که اکوسیستم ها و زیستگاه های گونه های دیگر را به خطر می اندازند، جلوگیری کرده و آنها را تحت کنترل درآورده و یا نابود کنند.

پیش از این در سال ١٩٩١ سازمان بین المللی دریانوردی، کار تدوین و تصویب دستورالعمل های داوطلبانه تحت عنوان دستورالعمل های جلوگیری از معرفی گونه های ناخواسته دریایی و پاتوژن ها از طریق تخلیه آب توازن و رسوبات کشتی ها را به اتمام رسانده بود، بلافاصله پس از صدور اعلامیه کنفرانس ریو در سال ١٩٩٣ و متعاقب آن سال ١٩٩٧ ضمن اصلاح دستورالعمل های مذکور اقدامات لازم برای تهیه و تصویب سند حقوقی لازم الاجرای بین المللی در قالب کنوانسیون بین المللی برای کنترل و مدیریت آب توازن و رسوبات کشتی با سرعت بیشتری دنبال شد، پس از برگزاری جلسات متعدد و بحث و کارشناسی طولانی سند مذکور در ١٣ فوریه سال ٢٠٠۴ میلادی پس از برگزاری کنفرانس دیپلماتیک به تصویب دولت های عضو سازمان بین المللی دریانوردی رسید.

با توجه به اینکه گونه های دریایی مهاجم می توانند اکوسیستم های محلی را مختل کنند، بر تنوع زیستی تاثیر بگذارند و خسارت اقتصادی زیادی به بار آورند، از این رو کنوانسیون مدیریت آب توازن کشتی‌ها در سال ۲۰۰۴ به منظور جلوگیری از انتشار این گونه ها به مناطق غیربومی و بروز آسیب های یاد شده، کشتی ها را موظف کرد آب توازن خود را طبق دستورالعمل های این کنوانسیون مدیریت کنند، تا جولای سال ٢٠٠۵ میلادی ٨ کشور به عضویت کنوانسیون بین المللی کنترل و مدیریت آب توازن در آمدند اما اکنون ۶۳ کشور به این کنوانسیون پیوسته اند، در ایران نیز در ۱۲ خرداد ۱۳۸۹ به این کنوانسیون پیوست و اجرای مفاد آن از هجدهم شهریورماه ۱۳۹۶ با اعلام سازمان بین المللی دریانوردی (ایمو)، در بندرها و دریاها لازم الاجرا شد.

تخلیه نکردن آب تصفیه نشده مخازن کشتی ها در دریا، داشتن دفتر ثبت وقایع آب توازن روی کشتی ها و بازرسی و صادر کردن گواهینامه های مربوط با نمونه برداری از مخازن آب توازن برخی از مفاد این کنوانسیون است.

همچنین بر اساس کنوانسیون بین المللی برای کنترل و مدیریت آب توازن و رسوبات کشتی، کشتی های جدیدی که ساخته یا تحویل داده می شوند، ملزم به نصب سیستم های پردازش آب توازن هستند،  اما مشکل کشتی هایی بود که در قبلا ساخته شده اند و در حال تردد هستند که برای حل این مشکل نیز در هفتاد و یکمین نشست کمیته حفظ محیط زیست دریایی (MEPC۷۱)، سازمان بین المللی دریانوردی (آیمو) موافقت کرد به کشتی های موجود، برای انطباق با الزامات این کنوانسیون و نصب سیستم های پردازش آب توازن ۲ سال فرصت داده شود و این کشتی ها تا سال ۲۰۱۹ به تبادل آب توازن در مسیر خود موظفند.

طبق این کنوانسیون همه شناورهای ورودی به بندر موظفند آب توازن خود را حین حرکت در فاصله دستکم ۲۰۰ مایل دریایی از نزدیک‌ترین خشکی و در عمق دستکم ۲۰۰ متری تعویض کنند.

محمود رضایی مدیر کل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: کنوانسیون مدیریت آب توازن دریاها یک مقررات بین المللی است که در حال حاضر سازمان بنادر و دریانوردی بر آن نظارت دارد، البته سازمان حفاظت محیط زیست نیز بر بخش هایی از اجرای این کنوانسیون در راستای عملکرد سازمان بنادر نظارت دارد، مثلا اینکه آیا نمونه برداری ها انجام شده است؟ در واقع در اجرای کنوانسیون مدیریت آب توازن کشتی ها یک همکاری دو جانبه میان دو سازمان محیط زیست و بنادر و دریانوردی وجود دارد.

وی افزود: از آنجا که امکان ورود گونه های غیر بومی از طریق آب توازن کشتی ها به آبهای کشور وجود دارد، فهرستی از گونه های بومی خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر را تهیه و در اختیار سازمان بنادر قرار دادیم تا در صورت بروز گونه ای مشکوک سریع بتوان بومی بودن یا غیر بومی بودن آنرا تشخیص داد.

وی ادامه داد: همچنین شبکه ای از آزمایشگاه های توانمند در زمینه آنالیز نمونه های آب توازن را به سازمان بنادر و دریانوردی معرفی کردیم و هر ساله نیز عملکرد این سازمان را در زمینه مدیریت آب توازن کشتی ها ارزیابی می کنیم.

مدیر کل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه این برخی از اقداماتی است که سازمان در زمینه آب توازن کشتی ها انجام می دهد تاکید کرد: سازمان بنادر هم نظارت دقیقی بر روی شناورهایی که وارد خلیج فارس، دریای عمان و خزر می شوند، دارد.

وی درباره تخلیه آب توازن کشتی ها گفت: کشتی ها اجازه ندارند آب توازن خود را در فاصله ۲۰۰ مایلی از آبهای ساحلی تخلیه کنند، اگر نزدیک بندر شوند اما آب توازن را تخلیه نکرده باشند حق تخلیه آنرا ندارند و باید به بندر مقصد تحویل دهند؛ یا اینکه قبل از آنکه وارد خلیج فارس و دریای عمان شوند باید آب توازن خود را در آبهای اقیانوسی تخلیه کنند.

رضایی اظهار داشت: اگر هم بخواهند آب توازن کشتی را در آبهای مقصد تخلیه کنند باید حتما کشتی به سیستم تصفیه مجهز باشد یعنی باید آب توازن را قبل از تخلیه، تصفیه کنند تا عاری از هر گونه موجود زنده باشد که تمام این موارد با نظارت دقیق سازمان بنادر و دریانوری انجام می شود.

وی گفت: کنوانسیون بین المللی کنترل و مدیریت آب توازن کشتی ها در سال ١٣٨٩ در کشور لازم الاجرا شده است و سازمان بنادر بر اساس این کنوانسیون، تردد کشتی ها در آبهای داخلی از لحاظ آب توازن را کنترل می کند.

رضایی درباره تشابه تاثیر ورود گونه های مهاجم به خلیج فارس و دریای خزر توضیح داد: دریای خزر یک دریای بسته است و چند سال پیش ورود شانه دار مهاجم به طور کامل اکوسیستم آن دریا را به هم زد اما خلیج فارس یک دریای نیمه باز است و دریای عمان هم به اقیانوس هند متصل است؛ از سوی دیگر آب خلیج فارس هر ۴ تا ۵ سال یکبار به طور کامل عوض می شود و این مساله شرایط را تا حدی بهبود می بخشد اما با اینحال گونه های مهاجم وارد این آبها می شوند و بعضا می بینیم در فصولی از سال که مثلا دما یا مواد مغذی در آب دریاها افزایش می یابد شکوفایی جلبکی رخ می دهد که برخی از آنها ناشی از ورود گونه های مهاجم به منطقه است.

مدیر کل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: اما آن حالتی که گونه مهاجم شانه دار در دریای خزر و بر روی ماهی کیلکا و تنوع زیستی آن اثر گذاشت، در خلیج فارس و دریای عمان چنین موردی گزارش نشده چون نوع اکوسیستم ها با هم متفاوت است.

۹۰۱۴