ایران بر روی کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته، متوسط میزان بارندگی سالانه در جهان ۸۱۳ میلمیتر و ایران ۲۲۸ میلمیتر یعنی کمتر از یک سوم متوسط جهانی است در حالی که ایران یک درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده اما سهم آن از منابع آب شیرین ۳ دهم درصد است که در این میان به دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی میزان کل آب تجدید پذیر کشور از متوسط بلند مدت ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به ۸۹ میلیارد متر مکعب رسیده که کاهش چشمگیر ۳۲ درصدی را نشان می دهد
بر اساس شاخص بحران آب کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، ایران با ضریب ۸۹.۹ درصد با بحران شدید آب مواجه است که در این میان رسالت معاونت محیط زیست دریایی و تالاب های سازمان حفاظت محیط زیست، مدیریت و حفاظت از پهنه های آبی کشور و موجودات زنده آن است که این وظیفه در بخش های پایش، مدیریت، احیای تالاب ها و تامین حقابه آنها انجام می شود که اجرای آنها در دولت یازدهم و دوازدهم شتاب چشمگیری داشته است.
مطالعه و تعیین نیاز آبی زیست محیطی تالاب ها و رودخانه ها
تالاب‌ها اکوسیستمی بسیار ارزشمند و تاثیرگذار در طبیعت و محیط‌زیست هستند، از این رو تامین حقابه آنها با هدف حفاظت بسیار حایز اهمیت است، ایران از لحاظ دارا بودن انواع تالاب ها غنی است، در کشور ۱۴۱ تالاب دارای ارزش اکولوژیکی با وسعت بیش از سه میلیون هکتار شناسایی شده که از این تعداد ۲۵ تالاب با بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت در سایت کنوانسیون رامسر ثبت شده که دارای ارزش جهانی هستند، در مجموع تالاب‌های جهان در ۴۲ نوع تیپ طبقه بندی شدند که از این تعداد ۴۱ نوع آن در ایران وجود دارد.
با توجه به اهمیت موضوع، احیای تالاب‌ها جزو سیاست‌های دولت تدبیر و امید قرار گرفت و برای نخستین بار حقابه تالاب‌ها به رسمیت شناخته شد که بر این اساس قانون حفظ و احیای تالاب‌های کشور در سال ۱۳۹۶ تصویب شد و بر اساس آن سازمان حفاظت محیط زیست مکلف شد تا حقابه زیست محیطی تالاب‌ها را تعیین و وزارت نیرو آنها را تامین کند که بعد از آن سازمان محیط زیست کار تعیین حقابه تالاب ها را آغاز کرد و اکنون حقابه نزدیک به ۳۰ تالاب را تعیین کرده است.
پایش و بازرسی محیط زیستی از سکوها و تاسیسات نفتی ساحل و فراساحل
تاسیسات نفتی، سکوها و صنایع وابسته به آنها یکی از آلوده کنندترین منابع دریاها هستند بر این اساس سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به وظیفه ذاتی خود کار پایش عملکرد سکوها و تاسیسات نفتی ساحل و فرا ساحل را در دستور کار خود قرار داده که اجرای مداوم آن امسال آغاز شده است.
پیرو برنامه ریزی های انجام شده برای سال ۱۴۰۰، مقرر شد که دفتر بررسی و مقابله با آلودگی های دریایی سازمان محیط زیست از همه منابع بالقوه آلاینده با منشاء خشکی و دریایی از جمله بنادر، سکوها و تاسیسات نفتی ساحل و فرا ساحل و صنایع پتروشیمی و سایر صنایع ساحلی – دریایی پایش زیست محیطی به عمل آورد از این رو در این راستا پایش محیط زیستی بنادر شیلاتی استان های شمالی کشور از جمله بنادر بابلسر، امیر آباد، کیاشهر و انزلی انجام شد و پایش های زیست محیطی بقیه بنادر شیلاتی و تجاری کشور و صنایع پتروشیمی در آبهای شمالی و جنوبی کشور در حال انجام است و در سال جاری پایش و بازرسی محیط زیستی از سایر منابع آلاینده دریایی با منشاء خشکی و دریایی نیز انجام می شود.
همچنین بازرسی محیط زیستی از بندرهای اصلی کشور نیز جزو برنامه های معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست است که به صورت مستمر و مداوم انجام می شود.
پایش میکروبی آب های ساحلی و طرح های سالم سازی دریا
شنا همواره یکی از تفریحات سالم و پرطرفدار به ویژه در فصول گرم سال است از این رو سالم بودن شناگاه ها از اهمیت زیادی برخوردار است، اما چند سالی با توسعه شهرنشینی و تخلیه پساب ها به دریاها به ویژه در سواحل شمالی کشور ، نگرانی از لحاظ آلودگی شناگاه ها ایجاد شده است چون در صورت آلودگی آب های ساحلی و شناگاه های طبیعی به عوامل بیماری زا یا دیگر آلاینده ها، استفاده تفریحی و شنا در آنها می تواند برای سلامت محیط زیست و افراد مخاطره ایجاد کند که به منظور پیشگیری از بروز چنین خطراتی باید به صورت مستمر و مداوم شناگاه ها و طرح های سالم سازی دریا مورد نظارت، بازرسی محیطی و پایش قرار گیرد.
بر این اساس ضوابط محیط زیستی مقابله با آلودگی شناگاه های ساحلی و طرح های سالم سازی دریا، به منظور ایجاد وحدت رویه در نحوه بازرسی، نظارت و پایش شناگاه های ساحلی و مناطق تفریحی دریایی توسط ادارات کل حفاظت محیط زیست استان های ساحلی کشور تهیه و ابلاغ شد و به صورت مستمر اجرا می شود.
اطلس بوم سازگان های خلیج فارس و دریای عمان
پهنه های آبی خلیج فارس و دریای عمان زیستگاه های حساسی دارد که موجودات دریایی زیادی را در خود جای داده است از این رو شناخت کامل این زیستگاه ها گام مهم در راستای حفاظت از آنها است که بر این اساس تهیه اطلس زیست بوم های حساس خلیج فارس و دریای عمان در دستور کار قرار گرفت و به دو زبان فارسی و انگلیسی ترجمه شده، تهیه و تدوین شده است.
در واقع بر اساس ماده ۶ سیاست‌های کلی محیط زیست ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری تهیه اطلس زیست بوم های حساس خلیج فارس و دریای عمان در دستور کار دفتر حفاظت از زیست بوم‌ها و سواحل دریایی قرار گرفت و در این اطلس ها اطلاعات توصیفی جامعی از زیستگاه‌های مختلف دریایی خلیج فارس و دریای عمان شامل ساختار، عملکرد، تولید اولیه، شرایط زیست محیطی، مخاطرات، میزان حساسیت و در معرض خطر بودن آنها در نظر گرفته شده است.
در این اطلس‌ها نقشه‌های پراکنش زیستگاه‌ها در طول سواحل با استفاده از داده‌های موجود و در مواردی هم تخمین میزان پوشش هر یک از این زیستگاه ها با استفاده از نقشه ها و عکسهای هوایی، شیتهای ماهواره ای، اطلاعات مبتنی بر داده‌های سنجش از راه دور و کارهای میدانی تهیه و فهرست گونه‌های جانوری و گیاهی موجود در هر نوع زیستگاه ارائه شد.
ارزیابی سلامت و وضعیت سفید شدگی آبسنگ های مرجانی
آبسنگ یا صخره‌های مرجانی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین اجتماع موجودات زنده روی زمین هستند. بیشتر صخره‌های مرجانی بین ۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال عمر دارند و بسیاری از آنها صخره‌های آبی روی هم انباشته شده‌ای هستند که میلیون ها سال قدمت دارند. مرجانهایی که صخره‌های مرجانی را تشکیل می‌دهند تنها در شرایط خاصی پرورش می‌یابد. آنها در آب گرم، شور و تمیز زندگی می‌کنند.
آبسنگ‌های مرجانی نسبت به افزایش دما بسیار حساس و شکننده‌اند، اما آبسنگ‌های مرجانی خلیج فارس در شرایط بسیار سخت اکولوژیکی از لحاظ دما، شوری و کدورت قرار دارند و در این شرایط نیز به زندگی خود ادامه می‌دهند. نزدیک به ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیج فارس شناسایی شده که ١٠٣ گونه آن در جزایر ایرانی خلیج فارس وجود دارد. از این‌رو، خلیج فارس یکی از زیستگاه‌های مهم و درخور اهمیت آبسنگ‌ها است.
اما در این میان عوامل متعددی در نابودی آبسنگ ها دخیل هستند که شامل عوامل انسانی و طبیعی است، عوامل انسانی مانند ساخت و ساز، غواصی توسط گردشگران، نشت نفت، ورود فاضلاب، دزدی آبسنگ های مرجانی برای فروش و تورهای ماهیگیری چندین کیلومتری و عوامل طبیعی مانند شکوفایی جلبکی و گرم شدن آب دریا است که باید همه آنها را تا حد امکان کاهش داد بر این اساس ارزیابی سلامت و وضعیت سفید شدگی آبسنگ های مرجانی در دستور کار سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد و این اکوسیستم ارزشمند به طور مداوم پایش می شود.
تدوین و اجرای برنامه های مدیریت جامع تالاب ها با رویکرد زیست بومی
مدیریت اکوسیستمی راهبردی برای مدیریت جامع زمین، آب و منابع زیستی است که حفاظت، پایداری و بهره برداری خردمندانه را به همراه دارد، در مدیریت اکوسیستمی مردم و حیات آنها در مرکز تصمیم گیری مدیریت و حفاظت قرار می گیرد و به همین دلیل این رویکرد تفاوت عمده ای با روش های سنتی حفاظت دارد و اگر این نگاه در مولفه های کلیدی طرح های مدیریتی دخالت داده شوند از مدیریت پایدار تالاب ها حمایت می شود.
در ایران ۱۴۳ تالاب مهم با وسعتی حدود سه میلیون هکتار وجود دارد که از این تعداد ۲۵ تالاب در رامسر سایت ثبت شده اند؛ همچنین ۴۰ درصد تالاب های با ارزش بین المللی خاورمیانه در ایران قرار دارد و از ۱۴ ذخیره‌گاه زیست کره در ایران، پنج مورد زیست بوم های تالابی است که این نشان از اهمیت تالاب ها و حفاظت از آنها دارد از این رو حفاظت از آنها باید در اولویت برنامه ها قرار گیرد و این کار میسر نیست مگر اینکه با روش های به روز دنیا همگام شویم.
از این رو برنامه های مدیریت جامع تالاب ها با رویکرد زیست بومی تدوین و اجرا شد که بر اساس آن توسعه و حفاظت در کنار هم پیش می روند، در واقع اصول رویکرد زیست بومی شامل حفاظت از زیست بوم ها در محدوده کارکرد آنها، جلب مشارکت تمام دست اندرکاران همراه با تسهیم منافع، حفاظت از منابع زیستی، یک انتخاب اجتماعی، مقیاس حوضه آبریز همراه با بررسی اثرات توسعه در حوضه های مجاور، تمرکز زدایی با استفاده از مدیریت مشارکتی ( برنامه ریزی از پایین به بالا) و بکارگیری تمامی اشکال اطلاعات مرتبط شامل علمی، بومی و دانش، نوآوری ها و تجارب محلی است.
تشکیل ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب های کشور به ریاست معاون اول ریاست جمهوری
با توجه به اهمیت حفاظت از تالاب های کشور ستاد ملی، هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور به ریاست معاون اول ریاست جمهوری به‌منظور ایجاد هماهنگی در دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط و جلوگیری از خسارات ناشی از توسعه ناهماهنگ و ناپایدار بر تالاب ها و تضمین کارکرد پایدار تالاب‌ها ، تشکیل شد.
وظایف این ستاد، نحوه عملیاتی کردن نیاز آبی محیط زیستی تالاب ها توسط وزارت نیرو، ممنوعیت و اعمال جریمه برای هرگونه بهره برداری منجر به تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب ها و نحوه محاسبه خسارات وارده به آنها است.
اقدامات در خصوص مدیریت صید ترال در آبهای خلیج فارس و دریای عمان
صید ترال به نوعی از صید آبزیان گفته می شود که به وسیله تور ماهیگیری بزرگی انجام می شود که به شکل قیف است و از دو طرف به تخته‌هایی متصل و معمولا به دنبال شناور در بستر دریا کشیده می‌شود. این نوع صید که البته از قدمتی طولانی برخوردار است، برای محیط زیست دریایی خسارت های سنگینی به همراه دارد چون به صورتی که در زمان اجرا کف دریا را جارو می کند و در این شرایط هر موجودی که در بستر دریا باشد در تور گرفتار می شود.
با توجه به تخریب زیاد این روش صید، سازمان حفاظت محیط‌زیست با قاطعیت اعلام کرد که باید جلوی صید ترال گرفته شود و مقابل این نوع صید هم قاطعانه ایستاده است و اعلام کرد که صید ترال به ویژه در خلیج فارس باید ممنوع شود بر این اساس اقداماتی در خصوص مدیریت صید ترال در آبهای خلیج فارس و دریای عمان انجام شد.
پیشنهاد قانون حفاظت،احیا و مدیریت تالاب های کشور و تهیه و مصوب کردن آیین نامه اجرایی آن
قانون حفاظت، احیاء و مدیریت تالاب های کشور مشتمل بر پنج ماده و سه تبصره در در سال ۱۳۹۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در همان سال شورای نگهبان آنرا تایید کرد و پژس توسط رییس جمهوری ابلاغ شد.
در این قانون هرگونه بهره برداری و اقدامی که منجر به تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب ها شود ، ممنوع است. مرجع تشخیص تخریب و آلودگی غیرقابل جبران، سازمان حفاظت محیط زیست است، همچنین بر اساس این قانون سازمان محیط زیست مکلف است نیاز آبی زیست محیطی تالاب ها را تعیین و وزارت نیرو مکلف است ضمن تدوین و اجرای برنامه مدون نسبت به تخصیص و تأمین آن اقدام کند.
ساماندهی وضعیت بازیافت / اسکراپ شناورها
صنعت اوراق سازی کشتی ( اسکراپ شناورها ) یکی از آلوده‌ترین صنایع در دنیا است از این رو تعداد معدودی از کشورها در این زمینه فعالیت می‌کنند، چون صنعت اوراق سازی کشتی صنعت آلوده ای است از این رو سازمان حفاظت محیط زیست با ایجاد آن در آبهای خلیج فارس مخالف است چون محیط آبی خلیج فارس نسبت به آبهای دیگر از لحاظ دما، شوری و عمق متفاوت است از این رو نقطه ای در دورترین قسمت دریای عمان در شرق چابهار برای این کار تعیین شده تا سایتی استاندارد راه اندازی شود که البته در مرحله مطالعه است.
پهنه بندی سواحل جهت استقرار صنایع نمک زدایی
با توجه به اینکه ضرورت ایجاد آب شیرین کن ها در کشور الزامی به نظر می رسد از این رو توسعه آنها دور از انتظار نیست، در این میان سازمان حفاظت محیط زیست در مکان‌یابی استقرار آب شیرین‌کن‌ها نقش حاکمیتی دارد و تدوین ضوابط و دستور العمل‌ها جزو وظایف حاکمیتی سازمان حفاظت محیط زیست است، دستگاه‌های ذینفع مکلفند به این سیاستگذاری‌ها توجه کنند و تمامی پروژه‌ها و طرح‌های مطالعاتی چه درون‌سرزمینی و چه در سواحل اگر دستگاه‌های اجرایی بخواهند آنها را اجرایی کنند، مشمول گزارش ارزیابی زیست محیطی است و به اخذ مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست نیاز است.
بر این اساس «ضوابط و دستورالعمل استقرار آب شیرین کن‌ها، پهنه‌بندی اولویت‌های استقرار تاسیسات نمک‌زدایی از آب دریا در نوار سواحلی خلیج فارس و دریای عمان و ارزیابی اثرات مخرب زیست محیطی آب شیرین‌کن‌ها» تدوین شد و بر اساس آن هر مطالعه‌ای مشابه مطالعات درباره دستورالعمل‌ها و استانداردسازی‌های مرتبط با استقرار آب شیرین‌کن‌ها که وزارت نیرو انجام می‌دهد اگر نتواند نظر کارشناسان محیط زیست را جلب کند، قابلیت اجرایی نخواهد داشت.
پروژه انتقال بخشی از حقابه تالاب بین المللی شادگان از رودخانه کارون
با افتتاح این پروژه، با انتقال پنج مترمکعب در ثانیه آب از رودخانه کارون به تالاب بین‌المللی شادگان، بخشی از حقابه این تالاب تامین می‌شود، منبع تغذیه تالاب شادگان رودخانه‌های جراحی و کارون است، اما پس از سدسازی‌ها بر روی رودخانه کارون، حقابه تالاب شادگان از این رودخانه تامین نمی‌شود که این طرح در راستای احیای این حقابه اجرا شده است و با اجرای آن سالانه به میزان ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب به شادگان می رسد.
طرح انتقال آب رودخانه کارون به تالاب شادگان در سال ۹۳ توسط محیط زیست خوزستان آغاز و در سال ۱۳۹۸ افتتاح شد، احیای زیست محیطی و تامین بخشی از حقابه تالاب از رودخانه کارون، امکان انتقال بخشی از دبی سیلابی رودخانه کارون به تالاب و جلوگیری از ایجاد و توسعه کانون‌های ریزگرد از اهداف اجرای این طرح است.
از : کیمیا عبدالله پور
