به طور مثال در شرایطی که فرد قصد ادامه تحصیل داشته باشد یا از کار بیکار شود بیمه زندگی هزینه های او را پوشش می دهد یا حتی بنابر تعریف وبسایت «westernsouthern » پس از مرگ نیز حتی در کشورهای غربی زندگی اقتصادی وابستگان شخص بیمه شده همچنان تحت پوشش بیمه زندگی است و این امر شامل هزینه های مراسم خاکسپاری و کفن و دفن او و پوشش بخشی از مخارج زندگی بازماندگان مثل پرداخت اقساط بانکی آن ها نیز می شود. اما در ایران « بیمه زندگی » از چارچوب معنای عام خود خارج شده و شاخه های بسیاری دارد؛ مثل بیمه عمر، بیمه بازنشستگی، بیمه مسافرت یا بیمه های تکمیلی همچون بیمه اشخاص، بیمه اموال و بیمه مسئولیت. حال آنکه علت فقدان بیمه زندگی در کشورمان به گمان محمد حسین یوسفی، سرپرست مدیریت بیمه های زندگی بیمه تعاون به مشکلات اقتصادی و تورم حاکم بر جامعه باز می گردد.

چرا «بیمه زندگی» پا نگرفته است؟

از واژه «بیمه» به عنوان قراردادی حقوقی میان فرد و یک شرکت بیمه استفاده می شود که بر اساس آن، شرکت بیمه متعهد می شود تا در صورت وقوع حادثه، بیماری و ازکارافتادگی خسارت واردشده به شخص بیمه شده را تا سقف مشخصی که در بیمه‌نامه تعیین شده، پوشش دهد. حال آن که « بیمه زندگی» در پی تامین بسیاری دیگر از مخارج افراد حتی پس از مرگ آن ها است اما این بیمه در کشور ما کاربردی ندارد و شرکت های بیمه کننده اقدام به ارائه نمی کنند. دکتر غلامرضا سلیمانی،رئیس کل بیمه مرکزی ایران علت پا نگرفتن بیمه زندگی را اینگونه بیان می کند:« در ایران به واسطه وجود صندوق‌های بازنشستگی لشکری، کشوری و صندوق‌های کوچک و بزرگ دیگری که هست، مردم بعد از ۳۰ سال کار کردن بازنشسته می‌شوند و حقوق بازنشستگی می‌گیرند و دائم صحبت از همسان‌سازی حقوق بازنشستگان و اینکه بازنشستگان ۹۰ درصد حقوق شاغلان هم‌تراز خود را باید بگیرند، بنابراین علاقه‌ای به بیمه زندگی ندارند. در حالی که باید کم‌کم بیمه‌های زندگی نقش مکمل بازنشستگی را داشته باشند و بیمه عمر فقط برای زمان فوت نیست، بلکه برای بیمه عمر و پس‌انداز به شمار می‌رود.»

او همچنین علت دیگر عدم استفاده از بیمه زندگی را ناآگاهی مردم از مزایای آن می داند و ادامه می دهد:« یکی دیگر از دلایلی که بیمه زندگی رشد نکرده این است که بازارهای موازی مانند طلا‌، ارز و ساختمان فعال است، در حالی که در کشورهای دیگر اینها فعال نبوده و مردم ترجیح می‌دهند بیمه زندگی بخرند و از همه مهم‌تر این است که بسیاری از مردم کشور ما بیمه‌های زندگی را نمی‌شناسند و این یک کار ملی است که بیمه زندگی به مردم شناسانده شود که اگر بیمه زندگی فعال شود، به بودجه عمومی دولت هم کمک می‌شود و تعهدات دولت به صندوق‌های بازنشستگی را کاهش می‌دهد. بیمه زندگی برای زمان حیات است نه فقط برای بعد از مرگ.»

تورم، رونق بیمه زندگی را گرفته است

محمد حسین یوسفی، سرپرست مدیریت بیمه های زندگی بیمه تعاون علت عدم رونق بیمه زندگی در ایران را اینگونه توصیف می کند: «طبیعتا پوشش های لازم در بیمه های زندگی برای مردم بسیار مناسب هستند و این اطلاع رسانی توسط شرکت های بیمه و نماینده های محترم باید صورت گیرد تا جایگاه های پوشش های بیمه ای مشخص شود اما در خصوص اینکه چرا هم اکنون فاقد آن مقبولیت های لازم است باید بگویم بیمه های زندگی اقسام متفاوتی دارند همچون حیات، فوت و سرمایه گذاری که قسمت سرمایه گذاری در نگاه مردم از ارزش بیشتری برخوردار است به همین دلیل با توجه به تورم موجود و وضعیت اقتصادی حاکم بر جامعه آن عطش سرمایه گذاری با بیمه های زندگی خاموش نمی شود و موجب می گردد تا مردم به دنبال بازارهای سرمایه گذاری دیگر روند حالا چه شکست بخورند چه موفق شوند. به طور کلی در بخش پوشش های بیمه اتفاقات بسیار خوبی داده است اما به دلیل وضعیت اقتصادی و تورم موجود در جامعه بخش های مرتبط با حیات و سرمایه گذاری بیمه های زندگی نادیده گرفته می شود به موجب آن بیمه زندگی از رونق لازم برخوردار نیست.»

یک دست صدا ندارد

او در پاسخ به این سوال که چه اقداماتی در زمینه اجرا و فرهنگ سازی بیمه تعاون انجام گرفته است، اظهار می دارد:« با توجه به بروز رسانی بیمه نامه تعاون، نخستین اقدامی که کردیم اطلاع رسانی بیمه نامه و خدماتی که ارائه می دهد را به شکل راحت تری در اختیار شبکه فروش و بیمه گذاران مان قرار دادیم. علاوه بر فعالیتی که واحد روابط عمومی مان در زمینه بیمه ها دارد، گروهی ایجاد کردیم به نام «مدیای (Media) بیمه های زندگی» که کار آن ارائه طرح ها و تقویم روزانه در خصوص بیمه های زندگی است و آموزش ها و خدماتی را که بیمه های زندگی می تواند به بیمه گذارانش برساند در اختیار شبکه فروش قرار می دهد.

یوسفی ادامه می دهد:«اقدام مهم دیگری که صورت گرفته است بحث «رادیو لبخند زندگی » است که به صورت رادیوی دیجیتالی و در شرکت بیمه تعاون توسط گروه مدیا تهیه می شود و هفته به هفته در اختیار شبکه فروش قرار می گیرد. در تلاش هستیم تا فرهنگ استفاده از بیمه زندگی را پیاده کنیم اما یک دست صدا ندارد.»

بیمه زندگی بار دولت را کم می کند

سرپرست مدیریت بیمه های زندگی بیمه تعاون از مزایای بیمه زندگی برای دولت می گوید: «از دو منظر به این موضوع می توان نگریست یکی بحث فروش این بیمه نامه است که موجب کاهش آمار بیکاری می شود یعنی افراد وارد این کار می شوند و در خصوص بیمه های زندگی فعالیت می کنند که بدین شکل بار مالی بزرگی از دولت برداشته می شود. شرکت های بیمه با ارائه پوشش های خود بار مالی که بر خانواده ها و به سبب آن به دولت تحمیل می شود را عهده دار می شوند. حسن دیگر آن ایجاد کار و اشتغال برای نماینده بیمه و افزایش تولید است که باری از دوش دولت برداشته می شود.»

۳ پرسش مهم درباره بیمه زندگی

در همین راستا، سید علیرضا بهشتی نژاد، عضو کمیسیون تخصصی شورای عالی بیمه، در گفتگو با پیام اقتصادآنلاین به ۳ پرسش مهم پیرامون « بیمه زندگی » پاسخ داد:

بیمه زندگی چیست و چرا در بسیاری از کشورها حائز اهمیت است؟

بیمه زندگی از مهمترین نمونه‌های بیمه‌های اشخاص به حساب می‌آید که از جهات مختلفی همچون ریسک تحت پوشش، نحوه پرداخت حق‌بیمه، تعداد بیمه‌شده و مدت زمان بیمه‌نامه طبقه‌بندی شده‌اند؛ اما دسته‌بندی اصلی بیمه‌های زندگی مبتنی بر ریسک‌های تحت پوشش یعنی فوت، حیات یا مختلط است. با این وصف، بیمه زندگی در یک طبقه‌بندی کلاسیک در سه نوع بیمه عمر به شرط فوت، بیمه عمر به شرط حیات[۱] و بیمه عمر مختلط[۲] قابل تقسیم‌بندی است. ماده ۲ آیین‌نامه ۱۲ شورایعالی بیمه انواع بیمه‌های زندگی را به صورت زیر تقسیم‌بندی کرده است:

*بیمه خطر فوت: قرارداد بیمه‌ای است که در آن بیمه‌گر تعهد‌می‌کند در ازای پرداخت حق‌بیمه توسط بیمه‌گذار، در صورت فوت بیمه‌شده در مدت بیمه، مبلغ بیمه را به ذینفع مندرج در بیمه‌نامه پرداخت نماید.

*بیمه به شرط حیات: قرارداد بیمه‌ای است که در آن بیمه‌گر تعهد‌می‌کند در ازای پرداخت حق‌بیمه توسط بیمه‌گذار، در صورت زنده‌بودن بیمه‌شده در پایان مدت بیمه، مبلغ بیمه را به ذینفع مندرج در بیمه‌نامه پرداخت نماید.

*بیمه مختلط: قرارداد بیمه‌ای است که در آن بیمه‌گر تعهد‌می‌کند در ازای پرداخت حق‌بیمه توسط بیمه‌گذار در صورت فوت بیمه‌شده در مدت بیمه و یا زنده بودن وی در پایان مدت بیمه، مبلغ بیمه را به ذینفع مندرج در بیمه‌نامه پرداخت نماید.

*بیمه مستمری: قرارداد بیمه‌ای است که در آن بیمه‌گر تعهد‌می‌کند در ازای پرداخت حق‌بیمه توسط بیمه‌گذار، مبلغ بیمه را به صورت مستمری تا یک مدت معین و یا در زمان حیات بیمه‌شده، به ذینفع مندرج در بیمه‌نامه بپردازد.

بیمه‌ ‌زندگی، هر چند بعنوان یک محصول یا خدمت مانند سایر محصولات و خدمات قابل بررسی است؛ با این حال در سطوح متعددی از دیگر محصولات و خدمات متمایز است تا جایی که کمتر محصول یا خدمتی در این جایگاه و میزان اهمیت و تاثیر‌گذاری قرار دارد و بنابراین در کشورهای توسعه‌یافته رشد قابل‌توجهی یافته است.

سطح اول اهمیت بیمه‌های ‌زندگی، مرتبط با تاثیر این محصول از حیث مولفه‌های کلان سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. در مقوله سیاسی، بیمه زندگی با تشویق و ساماندهی به پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و تامین منابع مورد نیاز در حوادث و رویدادهای غیر‌مترقبه زندگی افراد و در شرایط بحرانی، بار جبران را از دولت و حاکمیت به سمت سازوکارهای تجاری و بیمه‌گری سوق می‌دهد و با فراهم‌آوردن پوشش‌های محافظتی برای خانوارها، تنش‌ها و نارضایتی‌های اجتماعی را تعدیل می‌کند. به عبارت دیگر بیمه زندگی، دارای کارکردهای مثبت سیاسی امنیتی برای جامعه است. در مقوله اقتصادی علاوه بر انتظام بخشی به اقتصاد در سطح کلان، بیمه زندگی، سازوکاری برای مدیریت جمعی و جامع ریسک، انتقال ریسک های اقتصادی و مالی افراد، خانوارها و جامعه به شرکت‌های بیمه و از شرکت‌های بیمه به خارج از کشور است. به لحاظ اجتماعی، بیمه زندگی سهم بسزایی در کاهش فاصله طبقاتی، تامین سطح حداقل برای خانوارها، جلوگیری از نوسانات بزرگ در زندگی افراد، پشتوانه‌ای برای خانواده در صورت بروز حوادث غیر‌مترقبه و … است و می‌تواند از بسیاری ناهنجاری‌های اجتماعی جلوگیری کند. در سطح فرهنگی، نیز با ترویج مولفه‌های فرهنگی متعالی همچون مسئولیت‌پذیری، نظم، تدبیر، آینده‌نگری و دیگرخواهی، به ارتقاء فرهنگ جامعه کمک می‌کند.

در سطح دوم توان بالای جذب منابع مالی بلند‌مدت در این رشته بیمه‌ای، ضمن افزایش توانگری مالی و رقابت پذیری شرکت‌های بیمه، با تجهیز منابع مالی بازار سرمایه، قابلیت تبدیل به مزیت رقابتی پایدار و توسعه اقتصادی کشور را دارد. بویژه در شرایط فعلی اقتصاد ایران با حجم نقدینگی بالا و گرایش به فعالیت‌های دلالی و سفته‌بازی، بیمه زندگی راه‌حلی کارامد برای هدایت هدفمند نقدینگی جامعه به بازار سرمایه و فعالیت‌های تولیدی و سرمایه‌گذاری است که در میان‌مدت و بلند‌مدت با کنترل نقدینگی می‌تواند تورم افسارگسیخته کشور را کنترل نماید.

بیمه زندگی برای سطح سوم یعنی خانوار و فرد، یک انتظام مالی، امنیت روانی و اطمینان خاطر را به ‌ارمغان‌ می‌آورد، حس همراهی و قدردانی را نمایان می‌سازد، باعث قوام و دوام بیشتر خانواده می‌گردد و فرد را وارد یک مشارکت اجتماعی و مدنی برای رفاه اجتماعی و سعادت جمعی می‌نماید.

چرا بیمه زندگی در کشورما پا نگرفته است؟ چه موانعی وجود داشته است؟

برخی از دلایل عدم توسعه بایسته بیمه زندگی مرتبط با متغیرهای کلان اقتصادی مانند تورم، نرخ بهره، پس‌انداز، درآمد قابل تصرف و …، است. به‌ویژه تورم تاثیر عموما منفی بر توسعه بیمه زندگی دارد. با این حال پژوهش‌های متعدد، اما ناتوان در ارائه راه‌حلی اثربخش و کارآمد و گشودن افقی جدید در راستای توسعه بیمه زندگی، بیانگر این معنی است که مرتبط ‌ساختن عدم توسعه مطلوب بیمه زندگی در ایران، صرفا به چند متغیر اقتصادی، جواب مساله نیست؛ چرا‌که ضریب ‌نفوذ بیمه‌ ‌زندگی در کشورهای نه چندان توسعه یافته آسیایی مانند هند، کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا، نیز تفاوت قابل‌توجهی با ایران دارد. به علاوه تقاضا برای بیمه زندگی در بخش‌های مختلف بازار، برای مثال ثروتمند یا فقیر، تحصیلات بالا یا پایین، زن و مرد، کارمند و کارآفرین و …، هر چند با میزان مطلوبیت و اهداف متفاوت، نشان می‌دهد که مانع، مساله و علت را باید در جایی دیگر جستجو‌کرد.

بخش دیگر از علل عدم توسعه بیمه زندگی، به ماهیت محصولات بیمه مربوط می‌شود. بیمه به نوعی در طبقه خدمات قرار می‌گیرد و واجد ویژگی‌های منحصر به فرد و متمایزی از سایر محصولات است. بیمه زندگی همانند دیگرخدمات بیمه واجد ویژگی‌هایی چون نامشهود‌بودن(محصول بیمه امنیت است و غیر‌قابل‌لمس با حواس پنج‌گانه)، تفکیک ناپذیری(همزمانی تولید و مصرف؛ بیمه‌گر به عنوان جزئی از خدمت)، تغییر‌پذیری(وابستگی به زمان و مکان ارائه و ویژگی‌های ارائه‌کننده)، دوام‌ناپذیری(عدم قابلیت ذخیره‌سازی) است؛ علاوه بر ویژگی‌های عام محصولات بیمه، تنوع و پیچیدگی‌های بیمه زندگی، حق بیمه پرداختی قابل‌توجه و متناوب، منافع متکثر و متعدد(ارزش بازخرید، سرمایه فوت، از کار افتادگی و پوشش‌های درمانی)، بلند‌مدت بودن قرارداد، اهمیت تعامل و کیفیت رابطه بیمه‌گر و بیمه‌گذار و نقش تاثیر‌گذار انتخاب و ابتکار عمل بیمه‌گذار در کم‌ و‌ کیف قرارداد، از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد بیمه‌های ‌زندگی است. از همه مهم‌تر، عنصر اعتماد است که به دلیل فاصله زمانی طولانی بین تنظیم قرارداد بیمه و ایفای تعهد بیمه‌گر، نقشی کلیدی در قرارداد بیمه ‌ایفا می‌کند. بعلاوه منافع دوسویه بیمه‌نامه که همزمان پوشش عمر(فوت، حادثه و بیماری) و سرمایه‌گذاری را در‌بر‌می‌گیرد، به موازات متغیرهایی متباینی همچون حسابگری، اقتصاد ذهنی، خود‌نگری و حرص، دیگرخواهی، مسئولیت‌پذیری، اخلاق و احساسات و عواطف، محصول بیمه زندگی را از دیگر خدمات بلکه از رشته‌های دیگر بیمه‌ای متمایز می‌سازد.

علاوه بر ماهیت محصول، عامل دیگر یعنی ویژگی‌های مصرف‌کننده، از قبیل انگیزه‌ها، دغدغه‌ها، نگرش‌ها، احساسات، سبک‌های تصمیم‌گیری، ریسک‌پذیری و …، و در مجموع رفتار و اقدامات فرد بر خرید یا عدم خرید بیمه زندگی تاثیر دارد. ضمن‌اینکه محصول بیمه زندگی به شدت زمینه‌محور و متاثر از متغیر‌های کلان اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و قانونی کشور است؛ شرایطی محیطی و بیرونی که هم به طور مستقیم و هم از طریق تاثیر بر ویژگی‌ها و شرایط فردی یا درونی بر رفتار و اقدامات بیمه‌گذار تاثیر می‌گذارد. در نتیجه عدم درک صحیح و کامل شرکت‌های بیمه از رفتار خرید و به ویژه فرآیند تصمیم‌گیری بیمه‌گذار، نقش مهمی در موفقیت یا عدم توفیق راهبردهای توسعه بیمه زندگی دارد. چرا که همه متغیر‌های پیش‌گفته در نهایت به صورت رفتار و اقدام خرید بروز و ظهور می‌یابد و عملکرد کلی بازار هدف را شکل می‌دهد.

کمبود زیرساخت‌ها و بستر فناوری اطلاعات شرکت‌های بیمه در کسب، پالایش و تحلیل داده‌های بازار هدف به منظوربخش‌بندی بازار، توسعه محصولات سفارشی مبتنی بر نیاز و تمایل به پرداخت بیمه‌گذاران، تسهیل فرآیند ارائه خدمات و ارتقاء دسترسی و توسعه ارتباطات و تعاملات اثربخش از دیگرموانع توسعه بیمه‌های زندگی در ایران است.